Ən Zəngin Qədim Millət – Xəzər Xaqanlığı

Bu məqalə tərcümədir. Orijinalını bu linkdə tapa bilərsiniz.

Bu ölkə 300 ildən artıq mövcud olub və bütün Skandinaviyadan daha çox ərazini əhatə edib.

Nəsli kəsilmiş ölkələr siyahısına SSRİ (Ronald Reyqan tərəfindən “Şər İmperiyası” adlandırılıb) və Yuqoslaviya kimi daha tanınmış ölkələr, eləcə də Macapahit, Assuriya, Babilistan, Burqundiya və Osmanlı İmperiyası kimi yüzlərlə unudulmuş digər ölkələr daxildir. Əslində, bu gün xəritədə olan 195 ölkədən qat-qat çox ölkə çoxdan yoxa çıxıb. Bir tarixsevər olaraq, mən hələ heç vaxt sakinlərinin təcrübəsi maraqlı faktlardan və dərslərdən məhrum olan bir ölkə kəşf etməmişəm.

Məsələn, Xəzər Xaqanlığını götürək. O, 300 ildən artıq (65-965-ci illər) mövcud olub və müasir Skandinaviya ölkələrinin birləşmiş ərazisindən daha çox ərazini əhatə edib. O, müasir Ukraynanın şərq yarısını, indiki Rusiyanın Volqa-Don regionunun çöllərini, bütün Krım yarımadasını və Şimali Qafqazı əhatə edirdi. Onun cənub hissəsi üç dənizin: Qara, Xəzər və Aral dənizlərinin sahil zolaqlarının əksər hissəsini əhatə edirdi.

Mənim tezisim budur ki, bir ölkənin əhəmiyyətli bir müddət ərzində “uğurlu” olması üçün – uğur burada iqtisadi cəhətdən firavan, siyasi cəhətdən sabit və hərbi cəhətdən müdafiə olunan kimi qeyri-sabit şəkildə müəyyən edilir – o, əhəmiyyətli TTD-yə malik olmalıdır. Bu, təəssüf ki, tələffüz edilə bilən bir akronim deyil, lakin Ticarət, Tolerantlıq və Demərkəzləşmə deməkdir.

Uğur üçün bu üç meyarı hər biri həcm-həcm müzakirəyə dəyər, lakin əsas məqam budur: İqtisadi azadlıq və şəxsi mülkiyyət mövcud olduqda, ticarət çiçəklənir. Ticarət isə sülhsevər insanların istəklərini təmin etmək və maddi rifahı yaxşılaşdırmaq üçün etdikləri işdir. Onu boğduqda yaşayış standartları kəskin şəkildə düşür. Tolerantlıq insanların şəxsi seçimlərdə müxtəliflikdən əldə edilən faydaları yüksək qiymətləndirdiyini göstərən bir əlamətdir. Dözümsüz insanlar başqalarının təklif edə biləcəyindən özlərini məhrum edir və əməkdaşlıq etmək əvəzinə döyüşərək vaxt və resursları israf edirlər. Mərkəzsizləşmə yerli icmaların zəngin kimliklərini qoruyur və səlahiyyətlərin labüd korrupsiya ilə konsentrasiyasının qarşısını alır. Səpələnmiş güc ram edilmiş gücdür.

Beləliklə, uğurlu bir ölkə, çoxlu TTD ilə öyünə bilən bir ölkədir. O, mübadiləni təşviq edir, müxtəlifliyi qeyd edir və yuxarıdan aşağı, siyasi əmr və nəzarətdən qaçır. Tarixdəki demək olar ki, hər bir “uğursuz dövlət” ticarəti boğaraq; irqi, etnik və ya millətçi nifrəti qızışdıraraq; və/və ya diktatura quraraq bunun tam əksini etdi.

Xəzər Xaqanlığı, öz böyük şərəfinə, əhəmiyyətli dərəcədə ticarət və tolerantlıq tədbirlərini və kifayət qədər mərkəzsizləşməni tətbiq etdi ki, hökuməti hər hansı birini sabotaj etməsin. Sonda o, daxili dağıntıdan deyil, xarici hücumdan məhv oldu.

Ticarət

---

Türk xalqı olan Xəzərlər 7-ci əsrin ortalarında zəifləmiş Qərbi Türk İmperiyasından öz müstəqilliklərini təsdiq etdilər. Onların tikdiyi quru yolları məşhur “İpək Yolu”na birləşirdi, bu da öz növbəsində Avropanı Asiya ilə əlaqələndirirdi. Xəzər Xaqanlığının coğrafi mövqeyi insanlarına bənzərsiz iqtisadi üstünlüklər təmin etdi, bu da kiçik bir qəsəbənin yeni bir ştatlararası magistral yolun bir neçə mil uzaqda açılması ilə böyüməsinə bənzəyir. Xəzər Şərq və Qərb arasında bir körpü oldu, bu da demək idi ki, onun insanları hər iki istiqamətdə başqaları ilə asanlıqla ticarət edə bilməzdi, həm də bölgədən keçən saysız-hesabsız ekzotik mallara və səyahətçilərə şahid oldular.

Xəzərlər təhlükəsiz keçid təmin edir və tacirlərə minimal vergi tətbiq edirdilər, bu da ölkəni orta əsr dünyasının çiçəklənən ticarət qovşaqlarından birinə çevirdi. Cənub-qərbdəki ərəblər Xəzər xəzlərini və geyimlərini çox yüksək qiymətləndirirdilər. Xəzərlər öz gümüş pullarını Çindən gətirilən güzgülərə dəyişirdilər. Şahmat oyununun Xəzərlərdə yaranıb Avropaya ixrac edildiyi ehtimal olunur. Arxeoloqlar Xəzər tacirlərinin İsveçə qədər səyahət etdiyinə dair dəlillər tapıblar. 10-cu əsrdə fars dilində yazılmış “Hudud əl-Aləm” (“Dünyanın Bölgələri”) adlı coğrafiya kitabı Xəzər haqqında belə deyirdi: “Bu, böyük sərvətlərə malik çox xoş və firavan ölkədir.”

Əgər siz Xəzər ərazisindən tacir kimi, Bizans və ya müasir İran və ya Rusiya kimi qonşu ərazilərə mal apararaq səyahət etsəydiniz, vilayətin Xəzər valisi çıxış nöqtəsində malların dəyərinin 10 faizi dərəcəsi ilə sizdən vergi alardı. Bu, Xəzərlərin qonaqpərvərliyindən və uzun və təhlükəli bir səyahət boyunca təhlükəsizliyindən faydalandığınızı nəzərə alsaq, pis deyildi.

19-cu əsrə qədər alimlər Xəzərlərin bölgə və onun mühüm ticarət yolları üzərindəki hökmranlığını təsvir etmək üçün Pax Khazarica (Xəzər Sülhü) ifadəsini istifadə etməyə başladılar. Xəzər əsərlərinin bəzi maraqlı fotoşəkilləri və eskizləri burada mövcuddur.

Tolerantlıq

---

Bəs tolerantlıq? Bütün göstəricilərə görə, Xəzərlər bunu tətbiq etmiş və ondan hədsiz dərəcədə faydalanmışlar. 1835-ci ildə rus tarixçisi Vasili V. Qriqoriev yazdığı essedə:

Xəzər xalqı Orta əsrlər üçün qeyri-adi bir fenomen idi. Vəhşi və köçəri tayfalarla əhatə olunmuş, inkişaf etmiş ölkələrin bütün üstünlüklərinə malik idilər: qurulmuş hökumət, geniş və firavan ticarət və daimi ordu. Böyük fanatizm və dərin cəhalətin Qərbi Avropa üzərində hökmranlıq etmək üçün mübarizə apardığı bir vaxtda, Xəzər dövləti ədalət və tolerantlığı ilə məşhur idi. İmanlarına görə təqib olunan insanlar hər yerdən Xəzərə axın edirdilər. Parıldayan bir ulduz kimi, Avropanın qaranlıq üfüqündə parlaq şəkildə parladı.

Dini və etnik əsaslı tiranlıqlar orta əsrlərdə saysız-hesabsız müharibələrdə saysız-hesabsız canlara qəsd etdi, lakin Xəzərlər çoxsaylı inanclar və xalqlar arasında çoxdilli bir cəmiyyət yaratdı. Richard A. E. Meysonun “Ukrayna Rübülük” jurnalının 1995-ci il qış buraxılışında yayımlanan “Xəzərlərin Dini İnancaları” adlı məqaləsi ortaya qoyur ki:

Xalqların və mədəniyyətlərin birləşməsi… Xəzərlər arasında həm maddi, həm də mənəvi mədəniyyətin çiçəklənməsinə səbəb oldu. Həmçinin, Xəzər dövlətinin bütün tarixi boyunca hökm sürən və ona faciəli süqutuna qədər müşayiət edən müxtəlif dini inanc və praktika sistemlərinin qeyri-adi simbiozunun əsasını təşkil etdi. Xəzər dövləti sakinlərinin arasında mövcud olan dini inanclar bu xalqların özləri qədər çox və müxtəlif idi.

Xəzərlərin azadfikirliliyi, xüsusən də o dövrdə Xristian Avropasında və İslam Orta Şərqində daimi təqiblərə məruz qalan yəhudilər üçün yaxşı xəbər idi. Xəzərləri yəhudilər üçün “ümid işığı” kimi təsvir edən Kevin Alan Bruk qeyd edir:

Yəhudilər Xəzərdə Xəzər hökmdarlarının tolerantlığı sayəsində çiçəklənə bildilər, onlar Bizans və Fars yəhudi qaçqınlarını ölkələrində məskunlaşmağa dəvət etdilər. Bu qaçqınların təsiri nəticəsində Xəzərlər Yəhudi dinini cəlbedici tapdılar və çox sayda Yəhudiliyi qəbul etdilər.

Raymond Scheindlin 1996-cı ildə yazdığı “Yəhudi Xalqının Salnamələri” kitabında, erkən orta əsrlərdə yəhudilərin hər yerdə tabe bir xalq olduğunu və tez-tez təqib olunduğunu qeyd etsə də:

Xəzər Xaqanlığı orta əsr dünyasında yəhudilərin əslində öz ağaları olduğu yeganə yer idi... Dünyanın məzlum yəhudiləri üçün Xəzərlər qürur və ümid mənbəyi idi, çünki onların varlığı Allahın Öz xalqını tamamilə tərk etmədiyini sübut edirdi.

Xəzərlərin tolerantlığı, o dövr üçün diqqətəlayiq olsa da, müəyyən hədlərə malik idi. Demək olar ki, dünya tarixindəki hər bir digər ölkə kimi, Xəzərlər də köləlik və qul ticarəti cazibəsinə qarşı toxunulmaz deyildi. Hökumətin icazəsi ilə bəzi Xəzərlər qonşu Slavyanları və şimaldakı tayfa üzvlərini ələ keçirir, sonra onları Fars və Orta Şərqdəki gəlirli müsəlman qul bazarlarında satırdılar. Köləlik məsələsində, hər bir obyektiv tarixçi ölkələri, sözün əsl mənasında, “əyri üzərində” qiymətləndirməlidir – əks halda bir neçəsi istisna olmaqla hamısı kəsilərdi. Xəzərlər yəqin ki, “B” qiyməti almalıdır, çünki orada köləlik qonşularına nisbətən daha az yayılmış görünürdü.

Ümumilikdə, bəzi tarixçilərin Qaranlıq Çağlar hesab etdiyi bir ölkə üçün Xəzər Xaqanlığı maariflənmiş tolerantlığın bir oazisi idi.

Demərkəzləşmə

---

Demərkəzləşməyə dair dəlillər mövcuddur, lakin daha az qətiyyətlidir. Biz bu qədərini bilirik: Dövrdəki katiblər — həm yerli, həm də xarici — ölkə haqqında sanki həyat siyasi cəhətdən güclülər ətrafında fırlanırmış kimi yazmırdılar. Xəzərlər monarxiyasını qoruyub saxlamışdılar, lakin zirvədə gücü bölüşdürən “xaqan” və “bəy” ilə olduqca unikal bir ikili monarxiya idi.

Brockun “Xəzər Yəhudiləri” kitabına görə, Xəzər paytaxtı Atildəki yeddi üzvlü Ali Məhkəmə “tolerantlıq və sülh şəraitində birgə yaşayış modeli idi”, çünki o, qəsdən iki yəhudi, iki müsəlman, iki xristian və bir paqandan ibarət idi. Heç bir dinin məhkəmə sisteminə hakim olmamasını təmin etmək mərkəzsizləşmə formasıdır.

Vergilərin və gömrük rüsumlarının toplanması Atildəki mərkəzi hökumətin deyil, əyalət qubernatorlarının məsuliyyəti idi. Şəhərlərə Xəzərlərin seçilmiş bələdiyyə sədrlərinə bərabər olan şəxslər rəhbərlik edirdi. Onlar “babaguq” adlanırdılar, yəni “şəhərin atası” deməkdir.

Bir neçə yüz il sonra Perunun inkaları bəlkə də dünya tarixində ən mərkəzləşmiş rejimi qurdular. Richard Ebeling tərəfindən yazılmış “İnkalar və Kollektivist Dövlət”də izah edildiyi kimi, həmin cəmiyyətin hökmdarları “demək olar ki, hər şeydə məcburi bərabərçiliyi tətbiq etdikləri üçün” tam, şübhəsiz gücə sahib idilər. Bundan heç bir şey daha liberal Xəzərlərdə kök atmadı.

İndi unudulmuş Xəzərlərdə üç əsr ərzində TTD-nin – Ticarət, Tolerantlıq və Demərkəzləşmənin – nisbi bolluqda çiçəkləndiyinə inanmaq üçün kifayət qədər əsas var.

Təəssüf ki, Xəzərlərin sonu qəddar, ani və tamamilə oldu. Konstantinopolu özünə tabe etmək əzmində olan rus sərkərdəsi knyaz Svyatoslav Xəzəri geosiyasi maneə olaraq aradan qaldırmalı olduğunu bilirdi. 960-cı illərdə o, Xəzər dövlətini xəritədən silən və paytaxtını Romalıların mindən çox il əvvəl Karfageni tamamilə məhv etdiyi kimi darmadağın edən böyük bir işğala rəhbərlik etdi. Deyilirdi ki, Atilin dağıdılması o qədər tam idi ki, “üzüm və ya kişmiş qalmadı, budaqda bir yarpaq belə yox idi”. Şəhərin harada olduğunu, Xəzər dənizinin şimal-qərb sahilində olduğunu arxeoloqlar yalnız 2008-ci ildə kəşf edəcəklər.

Yaşasın Xəzəriya ruhu!

Böyüklər mövcud deyil

Cəmiyyət bizə böyüməyi, məsuliyyət daşımağı və “yetkin” olmağı öyrədir. Lakin bir çox insan müəyyən yaşa çatdıqda belə, daxilində özünü hələ də "hazır olmayan", "yetkin olmayan" biri kimi hiss edir. “Böyüklər mövcud deyil” fikri bu daxili təzadın ifadəsidir. 

1. Heç kim əslində nə etdiyini bilmir

Bu fikir tez-tez sosial şəbəkələrdə, memlərdə rast gəlinən və çoxlarının hiss etdiyi bir anlayışdır:

• “Hər kəs sadəcə nəsə edir, amma bəziləri bunu yaxşı oynayır.”
• "Böyüklər" kimi gördüyümüz insanlar da çox zaman narahat, tərəddüdlü və vəziyyətə uyğun davranırlar.
• Böyüklük sanki tamamlanmış bir vəziyyət deyil, daha çox bir rol və ya davranış formasıdır.

 2. Hər kəsin içində bir uşaq var

Bu Jungian psixologiyasında və "daxili uşaq" anlayışında əsas rol oynayır:

• İnsanlar yaşlandıqca belə, içlərində uşaqlıqda qalmış duyğular və reaksiyalar olur.
• Çoxları hələ də uşaqkən aldığı travmalarla və ya yetərsiz qalan ehtiyaclarla yaşayır.
• Yəni xaricən “böyük” kimi görünsək də, içəridə tez-tez uşaq kimi reaksiya veririk.

Məsələn: Özünü çox inamlı göstərən bir menecer tənqid olunan zaman emosional olaraq dağılır — bu, böyüyün deyil, içindəki uşağın reaksiyasıdır.

3. “Böyüklük” sosial konstruksiyadır

Sosioloji baxış bucağına görə:

• “Böyüklük” anlayışı adətən xarici göstəricilərlə ölçülür: iş, ev, evlilik, vergi ödəmək.
• Amma bu göstəricilər həmişə emosional yetkinlik və ya özünü dərk etmə ilə bağlı olmur.
• Bu baxımdan, “böyük olmaq” rol oynamaqdan ibarətdir, daxilən yetkin olmaqdan yox.

4. İmposter sindromu – “özünü saxta hiss etmək”

Hətta uğurlu insanlar da çox zaman içəridə belə düşünür:

• “Mən sadəcə özümü böyük kimi göstərirəm, amma əslində heç nə bilmirəm.”
• Bu hiss “böyüklər əslində yoxdur” ideyasını gücləndirir.
• İnsanlar həyatın bir nöqtəsində tam yetkin və hazır olacaqlarını gözləyirlər, amma bu heç vaxt baş vermir.

5. Ekzistensial baxış – “böyüklüyün mənasızlığı”

Fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən (məsələn, Camus, Kierkegaard):

• Həyat təlimat kitabçası olmadan yaşanır.
• Cəmiyyət bizə “böyüklük” haqqında şablon bir həyat ssenarisi təqdim edir.
• Amma bu ssenari çox zaman insanın həqiqi daxili ehtiyacları və varlığı ilə uyğun gəlmir.

Yəni, “böyüklük” sadəcə uydurulmuş bir anlayışdır, heç kim tam mənada böyümür.

Nəticə: “Böyüklər yoxdur” nə deməkdir?

• Hər bir insan öyrənir, səhv edir, qorxur və öz yolunu axtarır.
• “Böyüklük” sanki yetkinlik və mükəmməllik mifidir – amma belə bir nöqtə yoxdur.
• Bu ideya bədxah deyil, əksinə mərhəmətli bir yanaşmadır: hər kəsin içində həssaslıq və natamamlıq var.

Xoşbəxtliyi təqib edərkən. İqtisadçının ABŞ macəraları.

Keçən həftə ABŞ-yə 3 həftəlik səfərimi yekunlaşdırdım. Müstəqillik bəyannaməsinə əsasən dövlət vətəndaşlarının 3 təməl haqqını təmin edir: Yaşamaq, azadlıq və xoşbəxtliyi təqib etmək imkanını (pursuit of happiness).

ABŞ-yə sevgim daim cavabsız qalmışdır. Məktəb vaxtlarından ora getməyə dənəmişəm (FLEX), və son məqamlarda alınmayıb. Ondan sonra bakalavr, magistr, səyahət, müsabiqə və s. olubdur. Sonucu dəfə 2019-cu ildə Arizona Dövlət Universitetinə ikinci magistr pilləsinə yiyələnmək üçün daxil oldum, lakin COVİD-19 gəldi və təhsil distant oldu. 2021-ci ildə diplomu almaq üçün ora getmək istədim, səfirlik viza üçün müsahibə imkanını yalnız 2023-cü ilin aprelinə qeydiyyata aldı. Heyfsiləndin, əsəbiləşdim, lakin səbirli olub iki il gözlədim. Nəhayət keçən ilin aprelində vizamı aldım. Və düşünürsünüz ki, dərhal ABŞ-yə getdim? Xeyr, vizanın bitməsinə 4 həftə qalmış getdim. Keçən ili tamlıqla şəxsi problemləri həll etməklə keçirtdim və ümumiyyətlə ABŞ-e barədə düşünmürdüm. Martın əvvəlində amerikalı dostum Elşad mənə məcburən bilet aldırır və gəl deyir. Yaxşı ki, qulaq asdım. Dostlar var olsun!

Ömrümdə heç vaxt səyahətimi solo etməmişdim (biznes səyahətləri xaric). Yeni bir təcrübə oldu və əvvəlindən bir xeyli stressli idi. Hara gedim, nə ilə məşğul olum, nə yeyim və s. Evlilik dönəmində bu məsuliyyəti effektiv paylaşmaq olurdusa, indi subaylıq zamanı gərək hər şeyi özüm edəydim. Kim deyir ki, subaylıq-sultanlıqdır, inanmayın, həyat paylaşdıqca gözəldir, xüsusən öhdəlik paylaşdıqca.

Koroçe, bir gecə stress yaşayandan sonra, öz yadıma saldım ki, mənim 40+ yaşım var, iri istehsalat zavodunu idarə edirəm, 3 uşağım var, ən azından, 25 yaşımdan müxtəlif rəhbər vəzifələrdə çalışmışam. Bu səyahəti də idarə edə bilərəm.

Məqsədlərimi bəlirlədim. Nədir? Ölkəni anlamaq və mənim ruhuma uyğunluğunu test etmək istəyirəm. 2006-cı ildən ABŞ iqtisadiyyatının araşdırıram və həmin ölkə barədə bəlkə Azərbaycandan daha çox bilirəm. Bu biliklər mənə bir şeyi aydın edibsə, o da ABŞ-nin çox müxtəlif olmasıdır. Ştatdan-ştata böyük fəlsəfi, iqtisadi və sosial fərqlərin mövcudluğudur. Bunu nəzərə alaraq əsas istiqamətlərimi bəlirlədim – cənub respublikaçı ştatlar və şimal demokrat ştatları.

Atlanta – Ostin – San-Fransisko – Siatl – Belvyu – Vaşınqton DC – Nyu-York – Orlando – Mayami

Bəli, 3 həftəyə. Bəlkə də bir çox Amerikalıların çıxmadıqları bir səyahətə çıxdım.

Ostin

Texas Ştatının paytaxt şəhəri. Ştat olaraq, Texas sıfır faiz gəlir vergisi tətbiq edərək bir çox istehsalat sahələrini özünə çəkə bilmişdir. Böyük uğurlardan biri Teslanın Texasa və xüsusən də Ostinə köçməsi oldu. Bu nəhəng “tech” şirkətlərin şəhərə gəlməsi şəhərin ruhunu, dinamikasını və mədəniyyətini dəyişdirdiyini müşahidə etdim. Bəlkə buna görə Ostin çox da xoşuma gəlmədi – özünü tapmamış şəhər kimi yadımda qaldı. Niyə? Bunu indi izah etməyə çalışacağam.

ABŞ-də adətən cənub ştatlar bir xeyli mühafizəkar olur, həm iqtisadi perspektivdən (daha azad bazar, daha aşağı vergilər və daha az sosial təminat) həm də sosial quruluş baxımından daha dinə, mühafizəkar ailə dəyərlərə yönlüdür. Klassik Azərbaycanlı olaraq Amerikalı arvad almaq istəsəniz, mütləq gərək Texasdan olsun ki, onunla (nisbətən) rahat dil tapa biləsiniz. Amma bu da asan olmaya bilər, digər bir dostum tənhalıqdan öz keçmiş arvadını Bakıdan yanına köçürmüşdür, misal üçün.

Lakin “Tech” sənayəsinin Ostinə gəlməsi bu dinamikanı dəyişir, daha çox LGBT, yaxşı (kim üçünsə pis) mənada inklyuzivlik, çoxlu evsizlər, küçədə aqressiv dilənçilər və s. var. Ostin nə Kaliforniya ruhunu vermədi, nə də Texas. Onların arasında qalıbdır, elə bil.

Yaşayış perspektivindən urbanizmi sevən varsa, Ostin Manhattat ruhunu da vermir. Nə özünü əməlli şəhərdə hiss edirsən, nədə ki, şəhər kənarı klassik ABŞ kəndlərindəki kimi (Corciada Alfaretta, Kaminq kimi, misal üçün).

COVİD-19 zamanı cənub ştatları panikaya düşməyərək axmaq-axmaq karantin qaydalarını salmadıqlarına görə, demokrat ştatlar əhalisi burdakı əmlakların qiymətini 4 ildə 2 dəfə qaldırdı. Ostində bu daha çox oldu, çünki Tesla da gəldi və yüksək maaşlı mühəndislər orada məskunlaşmağa başladılar. Bu səbəbdən flippinq (ev alıb, təmir edib satmaq) biznesi çox yaxşı gəlirlər gətirirdi. Lakin bazar soyumağa başlayıb, iki həftə öncə oxuduğum məqalədə Ostində qiymətlərin 11% düşməsi barədə məqalə oxumuşdum. Ümumiyyətlə, ABŞ-də əmlaka investisiya baxımından çoxlu maraqlı insaytlarım oldu, bu barədə ayrıca yazacağam. Bir çox Azərbaycanlıları maraqlandıran mövzudur.

San-Fransisko

Ostində 3 gündən sonra 2 günlük SF-ə gəldim. San-Fransiskonu izah etmək üçün həmin bu iki gündə baş vermiş bir hadisəni danışmalıyam, onda tam anlayacaqsınız.

Şəhər mərkəzini gəzirik, “Union Square” deyilən yer var orda, düz ürəyidir. İşıqforda durmuşuq, bir də görürük bizim yanımızda Tim Kuk durub, yaşıl işığın yanmasını gözləyir. Dünyanın hansı başqa yerində belə bir şey görə bilərsiniz ki, 3 trilyon dollarlıq şirkətin icraçı direktoru işıqforda sizinlə bir yerdə dayanıb? Deyə bilərsiniz ki bu gözləniləndir, Silisium Vadisidir, Pal-Alto zırt-pırt, bilirik ki, onlar hamısı oradadır. Lakin maraqlısı bilirsiniz nədir? Axşam saat 19:00 radələrində eyni yerdə gəzərkən çox bərbad görsənən narkotik aludəçisi olan bir xanım bizə yaxınlaşaraq bizdən milk-şeyk istəyibdir (ümid edirəm bunun nə olduğunu ətraflı izahsız analyırsınız). Və San-Fransisko budur – şəhərin mərkəzində Tim Kukla qarşılaşırsan və eyni yerdə narkotik satıcıları, evsiz insanlar, fahişələr heç nə olmamış kimi yaşayırlar. Azərbaycandan gələn birisi üçün bu çox təəccüblüdür. Polisini belə iradəsizmi, gücsüzmü, vecsizmi, bacarıqsızmı olması inandırıcı görsənməyib, amma fakt budur. Azərbaycanın istənilən bir yerində sevdiyin qızı öpsən belə, Post Patrul xidməti lampadakı cin kimi qəflətən peyda olub, sizə ictimai asayişin pozmamaq tələbini irəli sürəcək, qalmışdır ki, küçədə narkotik işlədəsən.

Pozitivdən də danışaq. Bakıda doğulmuş və yaşamış birisi üçün böyük suyun yanında yaşamaq mənə çoxlu zövq verir və San-Fransisko bununla könül alır. Havası da Texasla müqayisədə daha mülayim hesab edilə bilər. Bulvarımıza bənzər promenadası var (Piers). Ümumiyyətlə ABŞ-də, miqyas baxımından, bizim bulvara çatacaq promenada heç görmədim, amma çoxlu adamın, küçə yeməklərinin və ümumiyyətlə gəzmə vaybının olduğu bir yerdir.

Orada yaşasaydım əminliklə mərkəz tərəflərdə yaşamazdım, küçələrdəki vəziyyət bir xeyli stressə salır. Lakin ətrafda çox gözəldir. Xüsusən əgər “tech”-də çalışırsınızsa və ya onlar üçün nəsə görürsünüzsə. Misal üçün, bizim bir qardaş orda bütün Silisium Vadisini premium Çin metlax və kafelinə keçirib – hamam otaqlarının və mətbəxlərin renovasiyası ilə məşğul olur. Hazırda aldığı mülklərdən icarə gəlirləri aylıq 70 min dollar təşkil edir (onun sözünə görə). ABŞ-də adətən kafel-metlaxa çox da fikir vermirlər, bəsit hamama-tualet edirlər. Dediyim odur ki, nişa-bazarlar var, yaxşıca araşdırıb, pul qazanmaq olar.

Siatl – Belvyu

Bakıda şəhər kənarında yaşayıram. Həmişə bunu arzulamışam. Ümid edirdim ki, hər gün günəş oyanmasını dəniz sahilində qarşılaya biləcəyəm, enerji toplayacam, retroqrad merkurinin neqativlərini balanslaslaşdıracağam və ... və zırt. Bir ildən çox dəniz kənarında yaşamağıma baxmayaraq bunu cəmi bir dəfə etmişəm. Güc-bəla ilə, milyon zəngli saatla sübh zamanı oyana bilirsən. Bu “5am” klub üzvü heç ola bilmirəm. Niyə görə bunu danışıram, çünki Siatl və Belvyu məhz həmin öyrəşdiyimiz mərkəzi şəhər mühitini verir. Burada kənarda yox, məhz beton meşələrin arasında yaşamaq istəyirsən. Ən azından şəhər mərkəzi vaybları şəxsən mənə daha çox yaraşdı.

Amma, və amma, yenə də şəhər mərkəzində evsizlər, narkomanlar ... Mən ki, 12 yaşlı oğlumla birlikdə yaşayıram və onun təhlükəsizlik məsəlləri, onun təhsil alma imkanları mənim üçün çox vacibdir. Özlüyümdə düşündüm - uşaqla belə bir yerdə qala bilərmi insan? Tək olsaydım daha rahat olardım, bəlkə. Amma uşağının bu hallara öyrəşməsini istərdimmi? İndi burda mənə valideynlik dərsi verə bilərsiniz - uşaqlarımızı hər şeydən qoruya bilmərik və, bəli, Siatlda yüz minlərlə uşaq gündəlik rutinində yaşayır, mənim uşağım onlardan üstün deyil filan. Bəli, elədir, amma daha təhlükəsiz mühit təşkil edə biliriksə, niyə etməyək ki?

Belvyu qonşu şəhərdir. 30 dəqiqə maşınla və artıq ordasan. Microfost, Azmazon baş ofisləri ordadır. Bu şəhərdə gecə oldum, günorta olmaq imkanım olmadı. Çox bəyəndim. Çox təzədir, çox təmizdir. Bizim “Ağ Şəhəri” xatırlatdı. Gecələr evsiz, narkoman görmədim. Bu sevindirdi. Bu şəhərə bir də baş çəkmək istərdim.

Vaşinqton

Vaşınqton mənə ən unudulmaz təəssürat qoydu. İlk olaraq ən yaxın məktəb dostumu dünyanı idarən edən masonların baş ofisində gördüm. Amma daha vacib, klassik ABŞ ənənəsinə uyğun olaraq, avtomobilimizin şüşəsini qırıb, laptop çantamızı oğurladılar. Ağ Evdən 2 kvartal məsafədə. Yəni bundan da keçdim.

Oğlumla çoxlu ABŞ polis seriallarına baxırıq, adətən ya NYPD olur, ya LAPD olur, amma ona dedim ki, inciməsin, Vaşınqton PD ilə şəkil göndərəcəyəm ona. Ən az ehtimal etdiyim yerdə, gəlib bizi soydular. Dostum dedi ki, masonların lojasında belə avtomobilini parklayanda, bütün çantaları gizlədir. Vaşıqnton üçün bu normaldır.

Turist kimi biz güman edə bilərik ki, Vaşınqtonda hər yanda kamera, üz tanıma, “böyük qardaş” gözləri, CİA, FBİ, TSA və s. agentlər tökülübdür, amma elə deyil. Ağ evdən iki məhəllə o tərəfə artıq kamera-filan yoxdur.

Vaşıqntonda qanımız bir az qaralsa da, çox da yüksək binaların olmaması sevindirdi. Şəhər təmiz görsənirdi.

Vaşıqntonda bir daha  şeydən heyfsiləndim. Şərbət adlı bizim yerli qənnadı mağaza-kafesi var idi, düz şəhərin mərkəzində, onu satışa çıxarmışdılar, lakin gec bildim, yoxsa alardım. Hansısa ərəb alıb və çox güman profilini dəyişəcək. Camaatı kola ilə kökəltməkdənsə, paxlava-şəkərbura ilə insulin dirəncini aşağı salmaq olardı. Paralelində yaxşı lobbist də ola bilərdim. Vaşınqtonda başqa nə edəsən ki? Ya lobbisti-siyasətçiləri yedirməlisən, ya da lobbist-siyasətçi olmalısan.

Nyu-York

Vaşınqtondan sonra Nyu-Yorka yolda düşdüm. Manhattanda qaldım. Manhattan ab-havasını çox bəyəndim. Dadlı yemək və müasir memarlıq həvəskarı kimi buranı çox sevdim (pul qabımın imkanı çatdığı qədəri ilə). Şəhərin vayblar ürəyimcə oldu.

Amma tək yaşasaydım. Bir keçmiş həmkarımla görüşdüm, eyni yaşda olmağımıza baxmayaraq, hələ də subay idi, şəhərin mərkəzində yaşayırdı və maliyyədə çox yaxşı karyera qurmuşdu. Bir saniyəlik paxıllıq etdim, sonra 3 uşağımın şəklinə baxdım və paxıllığım keçdi, düşündüm ki, məndə həyat daha yaxşıdır. Klassik dilemmadır – evli kişilər subaylara paxıllıq edir, subaylar isə evlilərə.

Siatlda, Ostində olan dilənçilər, evsizlər burda da var idi və bir xeyli idi. Özün üçün qorxmasan da, uşağın üçün narahat olursan.

Bruklinə getdik. Bakı restoranına. Kökəlmiş, qrin-kartsahibi Elarizə qulaq asmağa. Yol yoldaşım olan Elşad Kaminqdə (Corcia) yaşayır və orada Azərbaycan restoranları olmur deyə, Nyu-Yorkda olanda mütləq bizim yeməkləri dadmağa gedir. Nostalji hislərindən savayı ora baş çəkməyə başqa səbəb yoxdur. Bakıda bu qədər gözəl Azərbaycan mətbəxi restoranlarının olmasına rəğmən, Nyu-Yorkda onların heç biri zövqlü deyil. 90-cı illər Bakını kafeteriyalarını xatırladır. Digər tərəfdən, düşünürəm ki, “high-end” Azərbaycan restoranına da ehtiyac yoxdur, İranlılar bu nişanı alıb. Mətbəximiz oxşardır, onlar orda bizdə daha tez məskunlaşıblar və sayca daha çoxdurlar.

Bruklin özlüyündə o qədər də xoşuma gəlmədi. Necəsə kompromisli bir yerdir. Nyu-Yorka yaxınsan, amma orda deyilsən, həmin vaybları almırsan. Lakin, Manhattandan fərqli olaraq, işıqlıdır, günəşi görə bilirsən. Manhattan elə bir günəşdən məhrum olmuş dəmir-beton cəngəlliyidir.

Nyu-Yorkda iki gün  yarım olduq. Azdır. “Milk Bar”-da “Crack Pie” yemək istəyi ilə ora getmişəm, amma çatdıra bilməmişəm. Nyu-Yorka gərək bir həftəlik gələsən, çoxlu pul ilə və əvvəlcədən rezervasiyalarla. Oradakı bütün dadlı təamlardan zövq alasan. Zövq almağı bacarırsansa. Mən həyatımın ilk 40 ilini nə yediyimin fərqində belə olmamışam, təzəlikcə bunu özümdə aşkar etməyə çalışıram. Nyu-York bunun üçün yaxşı yerdir.

Orlando-Mayami

Nyu-Yorkdan qısa müddətli Orlandoya uçduq. Bu daha çox biznes səfəri idi, zavoda dəyməli idik. Trampın başladığı yenindən sənayeləşmə (mən bunu 2011-ci ildə çıxan kitabımda ehtimal edirdim) böyük sürətlə yeni iş yerləri və imkanları yaradır. Xüsusən metallurgiya sahəsində. İdxala qoyulan rüsumlar və infrastruktura yatırımları böyük bir bum yaradıb. Orlando barədə maraqlı bir şey deyə bilməcəyəyəm. Sahilini bəyəndim, ayaqlarımı islada bildim, qumunu dəyərləndirdim.

18 günlük dəlixanadan sonra, gəldik ürəyimizin dincələ biləcəyi yerə - Mayami. Və nəinki Mayami, Mayabi Biçə. Təhlükəsizlik, narko-ticarət barədə bəlkə ən pis gözləntilərim məhz bu şəhərdən idi. Narkos və digər seriallara baxaraq, Mayaminin prinsipcə narkotik pullarına tikildiyini bilirdim. Lakin digər tərəfdən De Santisin də çox yaxşı qavernor olmasını da bilirdim, amma bu qədər effektiv olduğunu düşünmürdüm (burda onu da deyim ki, onların heç biri Azərbaycanın ən ucqar rayonunun icra başçısı kimi effektiv deyil. Ağaca vurun, göz dəyməsin).

Küçələrdə bu qədər patrul maşınlarının, bu qədərə polisin olduğu, nizam-intizamı qorunan başqa heç bir şəhərdə görmədim (demək deyil ki, yoxdur sadəcə mən görmədim). Yenə də bizim polisimizə çatmaz, bizimkilər o qızları və oğlanları bu geyimdə görsəydi, bircə buna görə bölməyə aparardılar, amma ABŞ səviyyəsində ən çox təhlükəsiz hiss etdiyim yer olub (şəhərdənkənar yerləri nəzərə almasaq). Əlbəttə, Cənub Çimərliyində (South Beach) sənə gizli yaxınlaşıb kokain təklif edirdilər, lakin küçədə kimsə damarına narkotik vursun kimi hallar görmədim.

Okeanın suyu, qumu, yeməklər, vergi sistemi, inzibati idarə etmə ən çox bəyəndiyim yerlərdən olub. Ev sahibi olmaq çox bahadır, həm alış perspektivindən, həm də aylıq kommunal ödənişlərə görə. Bir neçə il öncə bina çökmüşdür, onda sonra yaşayış yerlərinin cari təmiri və saxlanılmasına diqqət daha da ciddiləşib və ödənişlər bir xeyli artırılıbdır.

Pulun olduğu halda may-oktyabr aylarını Nyu-Yorkda, oktyabr-may aylarını Mayamidə keçirmək olardı. Əsasa məsələ indi həmin bu pulları qazanmaqdır.  

Bununla səfərim yekunlaşıb, növbəti səfərimi planlaşdırıram. Hyuston, yenidən Nyu-York, Boston, Las Veqas və oradan da Meksika.

Yeni dövr üçün yeni milli ideya: Azərbaycanda ola bilərsən!

Cənab prezident ölkə ictimaiyyətini yeni milli ideya barədə müzakirələrə çağırıb. Məqaləmdə bu çağırışla bağlı fikirlərimi bölüşürəm.

3 il öncə, ABŞ-nin iqtisadi “Think Tank”-larından olan “Foundation for Economic Education” qısa bir məqalə dərc etmişdi. Məqalənin adı “Heç eşitmədiyiniz ən firəvan qədim bir xalq” idi. Əlbəttə, amerikanlılar (və bəlkə də Qərb dünyasının əksəriyyəti) Xəzər xaqanlığı barədə eşitməyiblər və məqaləni oxuduqca VII - IX əsrlərdə mövcud olan və bu coğrafiyada inanılmaz multi-kulturalizm, tolerantlıq, azad ticarət, ədalətli məhkəmə və bunların sayəsində uğurlu bir ölkə barədə eşidib məəttəl qalmalarının səbəbini çox normal qarşıladım. Bu dövrdə hətta Qərbdə belə institutlar olmamışdır.

Lakin mən bu məqaləni oxuduqca, bizim iqtisadi tariximizi öyrəndikcə yaşadığımız coğrafiyada mükəmməl potensiala malik insanların və adət-ənənələrin olması uzun müddət düşündüyüm, lakin əsasını tapa bilmədiyim fərziyyəmi təsdiqlədi  – Azərbaycanda hər kim istəsəniz ola bilərsiniz, Azərbaycanlılar hər kim istəsə olar bilərlər.  

70 il şura hakimiyyəti dövründə və ondan sonra 30 ilə yaxın Qarabağı müvəqqəti də olsa uduzan bir millət kimi bir əsrə yaxın məğlub təfəkkürü tərzində yaşamışıq. Bir neçə nəsil belə düşüncə tərzində böyüyüb. Bütün bu neqativ izlər 2020-ci ilin 8 noyabrında, Şuşanın azad edilməsi ilə silinməyə başladı və 2023-cü ilin sentyabr ayında pik həddinə çatdı. Artıq Qarabağ tam azaddır. Bizi 30 il ərzində birləşdirən məqsəd tamamlandı və niyyətimiz var oldu. Bu qələbə bizə bir daha sübut etdi ki, Azərbaycan bacarar, Azərbaycanlılar bacarar.

İndi bu qələbənin gətirdiyi nəticələri multiplikasiya edib Azərbaycanı yeni səviyyəyə çıxarmaq ən vacib məqsədlərdəndir. Bunu prezident öz çıxışlarında dəfələrlə deyib. Qarabağı bərpa etmək, ordumuzu daha da gücləndirmək, ərazilərimizi inkişaf etdirmək və ən vacibi - Azərbaycanlıları xoşbəxt etmək üçün güclü iqtisadiyyata malik olmalıyıq. 

Burada çoxlu mülahizələr ola bilər ki, hansı hallarda iqtisadiyyat ilkin şərt deyil. Lakin bütün güclü, dayanıqlı, xoşbəxt ölkələrə baxsaq hamısının güclü iqtisadiyyatı var. İkinci məqaləmdə bu fikri daha da geniş təsvir edəcəyəm. Hazırkı məqalədə məhz “Azərbaycanda ola bilərsən” ideyasına fokuslanmaq istərdim. 

XIX əsrə qədər iqtisadiyyat ərazi, torpaq və sərvətlərin böyüdülməsi ilə artım göstərirdisə, XX əsrdə daha çox sənayeləşmə, maşınqayırma, avtomatlaşma hesabına artıma nail olunurdu. XXI əsrin iqtisadiyyatı isə birbaşa insanlara və insanların ideyalarına bağlıdır.  Xüsusi olaraq xoşbəxt insanların ideyalarına. Çünki xoşbəxt insanlar: hansılar ki, suyu, qazı, işığı, gündəlik masaya qoyacaq minimal yeməyi düşünmür, cəmiyyətə dəyər qataraq yeni məhsulların yaradılmasını düşünürlər. Məhz xoşbəxt insanların innovativ ideyaları XXI əsrin iqtisadi artımını təmin edir. 

“Azərbaycanda ola bilərsən!” ideyasının iki məqamı var.

Birinci məqam: Ətraf mühit

İlk baxışda “Azərbaycanda ola bilərsən!” cümləsi Azərbaycanda fiziki mövcudluqdan xəbər verir. Yəni vətəndaş kimi rahat və keyfiyyətli həyat sürə, turist kimi rahat səyahət edə və iş adamı kimi çiçəklənə bilərsən. Bunun üçün açıq səma, asan viza, asan iş icazəsi, minimal xərclərlə gəliş-gediş, inkişaf etmiş infrastruktur, yaxşı ekologiya, effektiv fiskal və monetar siyasət və s. lazımdır. İnsanlar rahat olan yerlərə üz tuturlar. Bu aydındır. Xüsusilə istedadlı insanlar. Karl Popper deyirdi ki, insan həyatının məqsədi problemləri həll etməkdən ibarətdir. Səhər oyanandan yuxuya gedənə qədər problem həll edirik. Bir çox insanlar hətta yuxuda belə problemləri yaşayır. 

Bir çox hallarda problemlərin həll edilməsi fərdin üzərində olsa da, bir çox digər problemlər onların birbaşa təsir edə bilmə xaricindədir, misal üçün yaxşı ekoloji şəraitdə yaşamaq, yaxşı yollarla getmək, gözəl parklarda gəzmək. Bunu insan özü həll edə bilmir. Bunun üçün keyfiyyətli dövlət xidmətləri, ədalətli məhkəmə, güclük infrastruktur, inşaların fikirlərini çatdıra biləcək və onları eşitməyi təmin edən kommunikasiya kannaları qurulmalıdır. İnsan həyatına kənar neqativ təsirlər azalmalıdır – güclü ordu, ədalətli məhkəmə və  hüquq-mühafizə sistemi mövcud olmalıdır. Azərbaycanda istədiyin kimi olmaq üçün fərdi cavabdehlikdən kənarda olan problemlər həll edilməlidir.

İkinci məqam: Fərdi inkişaf

Azərbaycanda fərd olaraq xoşbəxt ola bilərsən. Azərbaycanda müəllim ola bilərsən. Azərbaycanda tacir ola bilərsən, Azərbaycanda istədiyin kimsə ola bilərsən. 

Hər bir şəxs Azərbaycanda istədiyi iş sahibi ola bilər. Həm fiziki olaraq, həm də fərd kimi inkişaf edib maksimum potensialına çata və bu potensialında yaşaya bilər.  Mən bu iki məqamı xüsusilə ayırıram və hər birinin üstündə dayanmaq istərdim.

İlk olaraq Azərbaycanda yaşayan hər bir fərd potensialına çata bilməlidir.  ABŞ İstiqlal Bəyannaməsində insanın 3 haqqı tanınır – yaşamaq, azad olmaq və xoşbəxtliyini axtarmaq haqqı. Burada xoşbəxt olmaq haqqı yox məhz xoşbəxtliyi axtarmaq haqqı göstərilib (pursuit of happiness). Dövlət insanın xoşbəxtliyini və ya maksimum potensialına çatmağı vəd edə bilməz, lakin bunları araşdırıb, axtarmaq və çatmaq üçün şəraitin olmasını təmin edə bilər.  Bunu biz əvvəlki bənddə qeyd etdiyimiz kənar faktorların neqativ təsirindən fərqləndirməliyik.  Bir xeyli maliyyə vəsaiti ayıraraq, dövlət orqanlarının qoyduqları məqsədləri dəyişərək, infrastruktur layihələrini icra edərək kənardan çox gözəl görünən cəmiyyət qurmaq olar. Biz bunu bir sıra Yaxşın Şərq ölkələri nümunəsində gördük. Lakin həmin bu ölkələrin innovasiya, elm, tədqiqat və uzun-müddətli və dayanıqlı inkişafı hələ də bəlli deyil. Ətraf vacibdir, lakin həll edici deyil. “Evinizdə oturun, işləməyin, sizin yerinizə xaricilər hər şeyi edər, siz sadəcə pul sayın” dayanıqlı strategiya deyil. Xaricilər hər zaman gedə bilər, bəxt həmişə üz döndərə bilər, sonda qalan yalnız insanların dəyər yaratmaq qabiliyyətidir. Və təklif etdiyim proqram buna yönəlməlidir – fərdlər maksimal dəyər yarada bilmələri üçün, öz maksimal potensiallarına çata bilməlidirlər. Azərbaycanda.

İkincisi, fərd maksimum potensialına çatdıqdan sonra öz potensialını ölkədə tam reallaşdırmaq imkanları olmalıdır. Yəni maksimuma çataraq Azərbaycanda qalıb işləmək istəsin, pul qazanmaq imkanı olsun, böyümək imkanı olsun. Buna görə də onun üçün böyümə imkanları əlçatan olmalıdır ki, özünü Azərbaycanda “boğulmuş” hiss etməsin. 

Azərbaycan bazarı balacadır. Dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası hesabına, vergi və digər möhlətlər hesabına - baş ofisləri, əməliyyat ofislərinin Azərbaycanda saxlamağa vadar etməliyik. İstedadlı sahibkarlar, alimlər, novatorlarda məhz Azərbaycanda ailə qurmağa (və ya tək belə qalmağa), hərtərəfli həyat yaşamağa maraq oyatmalıyıq.

Hazırkı reallıqları nəzərə alaraq bu uzun və çox çətin bir yoldur. Lakin son 30 ildə mən və bütün Azərbaycan xalqı öyrəndik ki, uzun zaman hazırlaşaraq Azərbaycanda möhtəşəm işlər görülə bilər. 

Növbəti məqaləmdə isə bu missiyaya çatmaq üçün hansı dəyərlər üzərində fokuslanmaq lazımdır və həmin dəyərlərin gətirəcəyi ölçüləbilən nəticələrin nə olacağı barədə ətraflı yazacağam. Dəyərlər olmadıqda missiyaya çatmaq olmur. Çünki dəyərlər idayanı reallaşdırmaq üçün bir davranış qaydaları formalaşdırır Davranışlar olmadıqda, onları dəyərə bağlamaq olmayanda, ideya sadəcə kağızda qalır. Xüsusən müasir zamanda, postmodernist dövrdə, nə vaxt ki, dəyərlər itir və silinir bu daha vacibdir. İnsanlar nəyəsə istinad edə bilmədikləri zaman yeni, sınaqdan keçməmiş, tez-tez dəyişən, zərif dəyərlərə və ideyalara meyl edirlər. Bu isə bizim üçün çox təhlükəlidir. Məhz indi yeni ideya və dəyərlər formalaşdırmaq vacibdir. Məhz indi bunun zamandır.

Azərbaycanda ola bilərsən!

Nə etməliyik?

Dövlət perspektivindən buna nail olmaq üçün qoyulan məqsədlərə münasibəti dəyişmək lazımdır. Siyasi quruluşu saxlayaraq dövlət orqanları qarşısında məqsədlər dəyişməli, onların düşüncə tərzi artıma, xalqa qulluğa fokuslanmalıdır. 

Müasir zamanda belə məqsəd-qoyuluşunun bir çox uğurlu nümunələri var: milli dəyərlərini, stabil siyasi quruluşu saxlayaraq inklüziv cəmiyyətin yaradılmasını, istedadların cəlb edilməsi, turistik inkişaf perspektivlərinin maksimuma çatdırılması, azad ticarət, azad bazar prinsipləri üzərində qurulmuş sosial-siyasi-iqtisadi sistem. Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və siyasi quruluşu bu perspektivdən daha geniş imkanlar yaradır. 

Lakin hər şeyin çarəsi dövlətdə də deyil. Özəl sektorun bu yolda verəcəyi töhfələr böyükdür. Ən çox insan məhz özəl sektorda çalışır və burdakı dəyişikliklər hökumətin addımları ilə sinerji yarada bilər.

İlk öncə özəl şirkətlər öz təşkilati mədəniyyətlərini etibar üzərində qurmalıdır. Qurban, məğlub, heç kimə etibar etməyən biznesmen kimi yox, zəfər qazanmış, qalib xalqın nümayəndələrini işlə təmin edən, dəyər-yönümlü mədəniyyət qurmalıdır. 

Heç kimə sirr deyil ki, Azərbaycan şirkətlərində mədəniyyət quruculuğu hazırda ya yoxdur, ya da çox bəsitdir. Son illərdə yalnız bir neçə iri şirkət öz dəyərlərini formalaşdırıb və onları proseslərinə inteqrasiya etməyə başlayıb. 

Lakin formalaşdırılmış bu dəyərlər belə ümumi, “yaxşı səslənən” sözlərə söykənib. Əksər dəyərlər şirkətdə real davranışları əks etdirmir. Növbəti məqaləmdə dəyərlərlə bağlı məsələyə daha dərindən toxunacağam və ümid edirəm ki, orda səsləndirilən dəyərlər yalnız dövlət səviyyəsində deyil, həm də şirkət səviyyəsində qəbul olunması dəyərləndirilərək və təşkilat-daxili proseslərə inteqrasiya edilməsi yüksək nəticələrə gətirəcəkdir. 

Yaxşı vizyon/ideya cəmiyyətin və təşkilatların qurulmasında bünövrə rolunu oynayırsa, dəyərlər bu binaların hörgü daşlarıdır. Bünövrə güclü olsa, lakin divarlar keyfiyyətsiz materiallardan qurulsa növbəti tufandan sonra bina dağılacaqdır.

“Azərbaycanda ola bilərsən!” güclü bir bünövrə ola bilərsə, strukturu tamamlamaq üçün dəyərləri hörgü daşları kimi istifadə edə bilərik. Güclü mexaniki struktur hazır olduqdan sonra davranışlarla biz binamızın fasadını üzləyəcək, insan kapitalını inkişaf etdirərək Azərbaycanımızın daxilini yüksək potensiallı və bacarıqlı insanlarla bəzəyəcəyik.