Xüsusi buraxılış: Təchizat Zəncirinin İdarə Edilməsi (TZİE) ölürmü?

Dünən möhtərəm CIPS təşkilatının Linkedİn səhifəsində bir paylaşım gözümə dəydi. Orada onlar süni intellektin təchizat zəncirində vacib rol oynaması barədə mülahizə aparırdılar. Eyni zamanda, keçən il Harvard Business Review jurnalında çap olunan “The death of Supply Chain Management” məqaləsi yadıma düşdü və bu barədə bir fikir mübadiləsi açmaq istərdim. İlk baxışdan bu yazı KVN-dəki kimi “Azərbaycan hücumçusunun Braziliya yığmasının dünya futbol çempionatında yol verdiyi səhvləri şərh etməsi” məsələsinə bənzəsə də, burada səsləndirdiyim arqumentləri sizin fərdi “common sense” və “bullshit detector” sensorlarından keçirərək qərar verməyinizi xahiş edəcəyəm.

Bu mövzu barədə, ən azından, magistr dissertasiyası yazmaq olar və hər bir aspekti əhatə etmək belə alınmayacaq. Bu səbəbdən, məqaləni mümkün qədər qısa, hər paraqrafı sual ilə bitirirəm ki, həm məndən başqa oxuyan olsun, həm də fikir mübadiləsinə yol açsın. Fikirlərinizi bölüşsəniz minnətdar olaram.

Süni intellekt - hayp və reallıqlar

İndiki zamanda hara baxsaq, hamı süni intellektdən danışır. Machine learning, deep machine learning və digər gözəl səslənən terminlərdən istifadə edərək, Terminatorun gəlişini, maşınların üsyanını, az qala, sabah baş verəcəyindən bəxş edir. Bu fatalistik mülahizələri indi qoyaq bir qırağa, çünki bütün bəşəriyyət maşınlardan öləcəksə, bu zaman bizim ixtisasa da heç bir gərək qalmayacaq və bu məqaləni robotlar uşaqlarına anekdot kimi danışacaqlar. Ancaq bunun perspektivi yaxın yüzilliklərdə (minilliklərdə?) gözlənilmədiyindən, hörmətli Harvard professorların bizim ixtisası vaxtından əvvəl dəfn etdiyinə rəsmi olaraq etiraz edirəm.

İlk növbədə, süni intellektin inkişafının hazırki mərhələsini tam anlamanız üçün, sadə bir təcrübə aparın. Əgər sizin 3 yaşlı övladınız varsa və heç bir rəsm bacarığınız yoxdursa, kağızda ona bir pişik şəkili çəkin və göstərin. Bu balaca uşaq “əsərinizi” görəndən sonra, peşakar rəssam tərəfindən çəkilən, real həyatda olan istənilən növ pişiyi digər heyvanlardan fərqləndirə biləcəkdir. Sadəcə bir şəkillə. Süni intellekt isə, milyardlara şəkil analiz edərək eyni nəticəyə yaxınlaşır və, bu az ikən, hərdən pişiyi dovşanla səhv salır.

İndi möhtərəm Harvard alimləri və araşdırmaçıları bizə deyir ki, trilyonlarla dollarla ölçülən TZİE prosesini intellekti 3 yaşlı uşaqdan zəif olan maşınlar idarə edəcəklər?

Avtomatlaşdırma

Sənaye inqilabına qədər dünyanın əksər sakinləri fermer idilər və yeganə problemimiz bir birimizi yedizdirmək olmuşdur. O zaman balina hüquqlarının mühafizəçiləri, lego artistləri, gülüş terapistləri, ev heyvanları detektivləri, Santaya məktub yazma mütəxəssiləri, ilan südçüləri  kimi ixtisaslar olmamışdır. İndi biz 7 dəfə daha çox əhaliyə malikik, fermer təsərrüfatı ilə olduqca az insan məşğul olur və heç kim də acından ölmür. İndiki uşaqlar vaxtını fermalarında  kartof kisələrini daşımaqla deyil, kostyum-qalstukla, kofe içərək işəgötürənlərin hesabına facebook və instagram səhmlərinin dəyərini arıtmaqla məşğul olur. Onlar üçün ən böyük çətinlik, mətbəxdə pulsuz peçenilərin bitməsi, ən böyük sarsıntı isə Madaqaskarda iblisin xilas edilməsi üçün yazılan posta istədikləri qədər “like” yığmamalarıdır.

Sənayə inqilabı nəticəsində maşınları gəlişi bir çox sənayeləri və ixtisasları köklü şəkildə dəyişsə də, prinsipial olaraq insanları yedizdirmək məcburiyyətindən azad etməyibdir. Bu baxımdan, TZİE prosesində fiziki əməyin tarixə qovuşmasını, bir humanist kimi, mən də arzulayıram. Ən azından, yükdaşıyanların, anbardarların, fəhlələrin də instagram hesablarının olması və yemək şəkillərinin paylaşması hüquqları vardır! Bütün bu sadə və fiziki işlərin robotlar tərəfindən görülməsini yalnız alqışlayıram. Lakin bu işlərin avtomatlaşdırılmasını ümumilikdə TZİE-si sisteminin ölməsi deməkdirmi?

Dünyadakı mürəkkəbliklər

Məqalədən Harvard araşdırmaçıları tərəfindən TZİE ixtisasını banal “purchasing, invoicing, accounts payable, and parts of customer service” robotlara həvalə ediləməsinin başlağıc trendi kimi və gələcəkdə bütün digər sahələrə yayılacağını əsaslandırmaları çox da ağlabaan görünmür. Elmentar olaraq accounts payable (kreditor borcları) prosesinə nəzər yetirək. İdeal vəziyyətdə, invoys daxil olur, təsdiqlənir və müqavilə şərtlərinə əsasən ödənilir. O şərtlə ki, hesabda buna yetərincə vəsait var. Lakin kim tam əminliklə deyə bilər ki, hər zaman, hər bir qurumun kreditor borclarını müqavilədə/invoysda olan müddətdə ödəmələri üçün yetərincə vəsait olacaqdır? Elə zamanlar gələcək ki, siz ay ərzində ödəniləcək 1 milyon kreditor borcunuz olacaqdır, lakin cəmi 100 min xərclənəbiləcək vəsaitiniz var. Bu zaman süni intellekt prioriteti nəyin əsasında verəcək? Tarix? Təchizatçı vacibliyi (Tier 1)? Lakin TZİE üzrə mütəxəssis həmin andakı real vəziyyəti araşdıraraq, gələcək pul axınlarının analiz edərək, təchizatçılarla şəxsi əlaqələri və danışıqları işə salaraq, daha səmərəli ödəmə planı hazırlaya bilər. Və bu məntiqi heç zaman, heç bir maşına öyrətmək alınmayacaq. Ən azından ona görə ki, bugünkü vəziyyət sabahkı ilə heç vaxt eyni olmayacaq.

Yuxarıdakı sadə və banal bir tapşırıqda artıq avtomatlaşdırma və süni intellekt işləmir. İndi buraya daha kompleks təchizat problemlərini əlavə etsək – təchizat zəncirində uşaq əməyindən istifadə, ətraf mühitin korlanması, defektli məhsulların artması, devalvasiya, rüsum artımı, ticarət müharibələri, hərbi münaqişələr və s. problemlərinin araşdırılması, həll yollarını tapılması, danışıqlarının aparılması, tarix boyu baş vermiş məlum və gələcəkdə baş verə biləcək naməlum mürəkkəblikləri biz maşınlara necə öyrədək?

TZİE ixtisasının perspektivləri

Aydındır ki, hörmətli CIPS təşkilatı yüz minlərlə insana öz standart treninqlərini keçərək, məhsullarının satışının artması yolunda yeni məhsullar təklif etmək məcburriyətindədir. Artıq “Tələbin proqnozşlaşdırılması” və “TZİE-nin əsasları” kimi treniqlər heç kimi cəlb etmir. Hamı süni intellekt barədə danışanda, onlar da bu trendlərdən geri qalmamalarını istəyirlər və, sözsüz ki, bu yeni məhsulu yüksək, ödənişlə, müştərilərə daha asan sata biləcəklərini düşünürlər.  Bütün yeni texnologiyalar yalnız məhsuldarlığın artırılmasına gətirəcək, bu isə öz növbəsində TZİE sistemində rəqabəti artıracaqdır. Bu rəqabətdə birinci olmaq üçün, təchizat mütəxəssisləri biznes bacarıqlarının (business skills) inkişaf etdirilmələri vacibdir. Dünyadakı rəqabətlik və mürəkkəblik artdıqca, şirkətlərin real üstünlükləri onların daha rəqabətçil təchizat sistemində olacaqdır. Fiziki əmək tələb edən bir çox ixtisasların robotlarla əvəzlənməsi təqdirə laiq bir hal olsa da, rəqabətli üstünlüyə malik olmaq üçün daha strateji düşüncəli TZİE mütəxəssislərinə ehtiyac duyulacaqdır. TZİE mütəxəssisləri indi olduğu kimi texnokrat deyil, biznesmen düşüncəli olmaları vacib rol oynayacaq. Çünki yalnız bu bacarıqla, şirkətin ümumi strateji  məqsədləri başa düşülərək, TZIE strategiyasının hazırlanmasını və uyğulanmasına nail olmaq olar. Və məhz bu bacarıqlara sahib olmaq üçün real insan zəkası lazımdır, süni deyil. Sizcə maşına bütün bu biznes bacarıqlarını öyrətmək mümkündürmü?