Böyüklər mövcud deyil

Cəmiyyət bizə böyüməyi, məsuliyyət daşımağı və “yetkin” olmağı öyrədir. Lakin bir çox insan müəyyən yaşa çatdıqda belə, daxilində özünü hələ də "hazır olmayan", "yetkin olmayan" biri kimi hiss edir. “Böyüklər mövcud deyil” fikri bu daxili təzadın ifadəsidir. 

1. Heç kim əslində nə etdiyini bilmir

Bu fikir tez-tez sosial şəbəkələrdə, memlərdə rast gəlinən və çoxlarının hiss etdiyi bir anlayışdır:

• “Hər kəs sadəcə nəsə edir, amma bəziləri bunu yaxşı oynayır.”
• "Böyüklər" kimi gördüyümüz insanlar da çox zaman narahat, tərəddüdlü və vəziyyətə uyğun davranırlar.
• Böyüklük sanki tamamlanmış bir vəziyyət deyil, daha çox bir rol və ya davranış formasıdır.

 2. Hər kəsin içində bir uşaq var

Bu Jungian psixologiyasında və "daxili uşaq" anlayışında əsas rol oynayır:

• İnsanlar yaşlandıqca belə, içlərində uşaqlıqda qalmış duyğular və reaksiyalar olur.
• Çoxları hələ də uşaqkən aldığı travmalarla və ya yetərsiz qalan ehtiyaclarla yaşayır.
• Yəni xaricən “böyük” kimi görünsək də, içəridə tez-tez uşaq kimi reaksiya veririk.

Məsələn: Özünü çox inamlı göstərən bir menecer tənqid olunan zaman emosional olaraq dağılır — bu, böyüyün deyil, içindəki uşağın reaksiyasıdır.

3. “Böyüklük” sosial konstruksiyadır

Sosioloji baxış bucağına görə:

• “Böyüklük” anlayışı adətən xarici göstəricilərlə ölçülür: iş, ev, evlilik, vergi ödəmək.
• Amma bu göstəricilər həmişə emosional yetkinlik və ya özünü dərk etmə ilə bağlı olmur.
• Bu baxımdan, “böyük olmaq” rol oynamaqdan ibarətdir, daxilən yetkin olmaqdan yox.

4. İmposter sindromu – “özünü saxta hiss etmək”

Hətta uğurlu insanlar da çox zaman içəridə belə düşünür:

• “Mən sadəcə özümü böyük kimi göstərirəm, amma əslində heç nə bilmirəm.”
• Bu hiss “böyüklər əslində yoxdur” ideyasını gücləndirir.
• İnsanlar həyatın bir nöqtəsində tam yetkin və hazır olacaqlarını gözləyirlər, amma bu heç vaxt baş vermir.

5. Ekzistensial baxış – “böyüklüyün mənasızlığı”

Fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən (məsələn, Camus, Kierkegaard):

• Həyat təlimat kitabçası olmadan yaşanır.
• Cəmiyyət bizə “böyüklük” haqqında şablon bir həyat ssenarisi təqdim edir.
• Amma bu ssenari çox zaman insanın həqiqi daxili ehtiyacları və varlığı ilə uyğun gəlmir.

Yəni, “böyüklük” sadəcə uydurulmuş bir anlayışdır, heç kim tam mənada böyümür.

Nəticə: “Böyüklər yoxdur” nə deməkdir?

• Hər bir insan öyrənir, səhv edir, qorxur və öz yolunu axtarır.
• “Böyüklük” sanki yetkinlik və mükəmməllik mifidir – amma belə bir nöqtə yoxdur.
• Bu ideya bədxah deyil, əksinə mərhəmətli bir yanaşmadır: hər kəsin içində həssaslıq və natamamlıq var.

Xoşbəxtliyi təqib edərkən. İqtisadçının ABŞ macəraları.

Keçən həftə ABŞ-yə 3 həftəlik səfərimi yekunlaşdırdım. Müstəqillik bəyannaməsinə əsasən dövlət vətəndaşlarının 3 təməl haqqını təmin edir: Yaşamaq, azadlıq və xoşbəxtliyi təqib etmək imkanını (pursuit of happiness).

ABŞ-yə sevgim daim cavabsız qalmışdır. Məktəb vaxtlarından ora getməyə dənəmişəm (FLEX), və son məqamlarda alınmayıb. Ondan sonra bakalavr, magistr, səyahət, müsabiqə və s. olubdur. Sonucu dəfə 2019-cu ildə Arizona Dövlət Universitetinə ikinci magistr pilləsinə yiyələnmək üçün daxil oldum, lakin COVİD-19 gəldi və təhsil distant oldu. 2021-ci ildə diplomu almaq üçün ora getmək istədim, səfirlik viza üçün müsahibə imkanını yalnız 2023-cü ilin aprelinə qeydiyyata aldı. Heyfsiləndin, əsəbiləşdim, lakin səbirli olub iki il gözlədim. Nəhayət keçən ilin aprelində vizamı aldım. Və düşünürsünüz ki, dərhal ABŞ-yə getdim? Xeyr, vizanın bitməsinə 4 həftə qalmış getdim. Keçən ili tamlıqla şəxsi problemləri həll etməklə keçirtdim və ümumiyyətlə ABŞ-e barədə düşünmürdüm. Martın əvvəlində amerikalı dostum Elşad mənə məcburən bilet aldırır və gəl deyir. Yaxşı ki, qulaq asdım. Dostlar var olsun!

Ömrümdə heç vaxt səyahətimi solo etməmişdim (biznes səyahətləri xaric). Yeni bir təcrübə oldu və əvvəlindən bir xeyli stressli idi. Hara gedim, nə ilə məşğul olum, nə yeyim və s. Evlilik dönəmində bu məsuliyyəti effektiv paylaşmaq olurdusa, indi subaylıq zamanı gərək hər şeyi özüm edəydim. Kim deyir ki, subaylıq-sultanlıqdır, inanmayın, həyat paylaşdıqca gözəldir, xüsusən öhdəlik paylaşdıqca.

Koroçe, bir gecə stress yaşayandan sonra, öz yadıma saldım ki, mənim 40+ yaşım var, iri istehsalat zavodunu idarə edirəm, 3 uşağım var, ən azından, 25 yaşımdan müxtəlif rəhbər vəzifələrdə çalışmışam. Bu səyahəti də idarə edə bilərəm.

Məqsədlərimi bəlirlədim. Nədir? Ölkəni anlamaq və mənim ruhuma uyğunluğunu test etmək istəyirəm. 2006-cı ildən ABŞ iqtisadiyyatının araşdırıram və həmin ölkə barədə bəlkə Azərbaycandan daha çox bilirəm. Bu biliklər mənə bir şeyi aydın edibsə, o da ABŞ-nin çox müxtəlif olmasıdır. Ştatdan-ştata böyük fəlsəfi, iqtisadi və sosial fərqlərin mövcudluğudur. Bunu nəzərə alaraq əsas istiqamətlərimi bəlirlədim – cənub respublikaçı ştatlar və şimal demokrat ştatları.

Atlanta – Ostin – San-Fransisko – Siatl – Belvyu – Vaşınqton DC – Nyu-York – Orlando – Mayami

Bəli, 3 həftəyə. Bəlkə də bir çox Amerikalıların çıxmadıqları bir səyahətə çıxdım.

Ostin

Texas Ştatının paytaxt şəhəri. Ştat olaraq, Texas sıfır faiz gəlir vergisi tətbiq edərək bir çox istehsalat sahələrini özünə çəkə bilmişdir. Böyük uğurlardan biri Teslanın Texasa və xüsusən də Ostinə köçməsi oldu. Bu nəhəng “tech” şirkətlərin şəhərə gəlməsi şəhərin ruhunu, dinamikasını və mədəniyyətini dəyişdirdiyini müşahidə etdim. Bəlkə buna görə Ostin çox da xoşuma gəlmədi – özünü tapmamış şəhər kimi yadımda qaldı. Niyə? Bunu indi izah etməyə çalışacağam.

ABŞ-də adətən cənub ştatlar bir xeyli mühafizəkar olur, həm iqtisadi perspektivdən (daha azad bazar, daha aşağı vergilər və daha az sosial təminat) həm də sosial quruluş baxımından daha dinə, mühafizəkar ailə dəyərlərə yönlüdür. Klassik Azərbaycanlı olaraq Amerikalı arvad almaq istəsəniz, mütləq gərək Texasdan olsun ki, onunla (nisbətən) rahat dil tapa biləsiniz. Amma bu da asan olmaya bilər, digər bir dostum tənhalıqdan öz keçmiş arvadını Bakıdan yanına köçürmüşdür, misal üçün.

Lakin “Tech” sənayəsinin Ostinə gəlməsi bu dinamikanı dəyişir, daha çox LGBT, yaxşı (kim üçünsə pis) mənada inklyuzivlik, çoxlu evsizlər, küçədə aqressiv dilənçilər və s. var. Ostin nə Kaliforniya ruhunu vermədi, nə də Texas. Onların arasında qalıbdır, elə bil.

Yaşayış perspektivindən urbanizmi sevən varsa, Ostin Manhattat ruhunu da vermir. Nə özünü əməlli şəhərdə hiss edirsən, nədə ki, şəhər kənarı klassik ABŞ kəndlərindəki kimi (Corciada Alfaretta, Kaminq kimi, misal üçün).

COVİD-19 zamanı cənub ştatları panikaya düşməyərək axmaq-axmaq karantin qaydalarını salmadıqlarına görə, demokrat ştatlar əhalisi burdakı əmlakların qiymətini 4 ildə 2 dəfə qaldırdı. Ostində bu daha çox oldu, çünki Tesla da gəldi və yüksək maaşlı mühəndislər orada məskunlaşmağa başladılar. Bu səbəbdən flippinq (ev alıb, təmir edib satmaq) biznesi çox yaxşı gəlirlər gətirirdi. Lakin bazar soyumağa başlayıb, iki həftə öncə oxuduğum məqalədə Ostində qiymətlərin 11% düşməsi barədə məqalə oxumuşdum. Ümumiyyətlə, ABŞ-də əmlaka investisiya baxımından çoxlu maraqlı insaytlarım oldu, bu barədə ayrıca yazacağam. Bir çox Azərbaycanlıları maraqlandıran mövzudur.

San-Fransisko

Ostində 3 gündən sonra 2 günlük SF-ə gəldim. San-Fransiskonu izah etmək üçün həmin bu iki gündə baş vermiş bir hadisəni danışmalıyam, onda tam anlayacaqsınız.

Şəhər mərkəzini gəzirik, “Union Square” deyilən yer var orda, düz ürəyidir. İşıqforda durmuşuq, bir də görürük bizim yanımızda Tim Kuk durub, yaşıl işığın yanmasını gözləyir. Dünyanın hansı başqa yerində belə bir şey görə bilərsiniz ki, 3 trilyon dollarlıq şirkətin icraçı direktoru işıqforda sizinlə bir yerdə dayanıb? Deyə bilərsiniz ki bu gözləniləndir, Silisium Vadisidir, Pal-Alto zırt-pırt, bilirik ki, onlar hamısı oradadır. Lakin maraqlısı bilirsiniz nədir? Axşam saat 19:00 radələrində eyni yerdə gəzərkən çox bərbad görsənən narkotik aludəçisi olan bir xanım bizə yaxınlaşaraq bizdən milk-şeyk istəyibdir (ümid edirəm bunun nə olduğunu ətraflı izahsız analyırsınız). Və San-Fransisko budur – şəhərin mərkəzində Tim Kukla qarşılaşırsan və eyni yerdə narkotik satıcıları, evsiz insanlar, fahişələr heç nə olmamış kimi yaşayırlar. Azərbaycandan gələn birisi üçün bu çox təəccüblüdür. Polisini belə iradəsizmi, gücsüzmü, vecsizmi, bacarıqsızmı olması inandırıcı görsənməyib, amma fakt budur. Azərbaycanın istənilən bir yerində sevdiyin qızı öpsən belə, Post Patrul xidməti lampadakı cin kimi qəflətən peyda olub, sizə ictimai asayişin pozmamaq tələbini irəli sürəcək, qalmışdır ki, küçədə narkotik işlədəsən.

Pozitivdən də danışaq. Bakıda doğulmuş və yaşamış birisi üçün böyük suyun yanında yaşamaq mənə çoxlu zövq verir və San-Fransisko bununla könül alır. Havası da Texasla müqayisədə daha mülayim hesab edilə bilər. Bulvarımıza bənzər promenadası var (Piers). Ümumiyyətlə ABŞ-də, miqyas baxımından, bizim bulvara çatacaq promenada heç görmədim, amma çoxlu adamın, küçə yeməklərinin və ümumiyyətlə gəzmə vaybının olduğu bir yerdir.

Orada yaşasaydım əminliklə mərkəz tərəflərdə yaşamazdım, küçələrdəki vəziyyət bir xeyli stressə salır. Lakin ətrafda çox gözəldir. Xüsusən əgər “tech”-də çalışırsınızsa və ya onlar üçün nəsə görürsünüzsə. Misal üçün, bizim bir qardaş orda bütün Silisium Vadisini premium Çin metlax və kafelinə keçirib – hamam otaqlarının və mətbəxlərin renovasiyası ilə məşğul olur. Hazırda aldığı mülklərdən icarə gəlirləri aylıq 70 min dollar təşkil edir (onun sözünə görə). ABŞ-də adətən kafel-metlaxa çox da fikir vermirlər, bəsit hamama-tualet edirlər. Dediyim odur ki, nişa-bazarlar var, yaxşıca araşdırıb, pul qazanmaq olar.

Siatl – Belvyu

Bakıda şəhər kənarında yaşayıram. Həmişə bunu arzulamışam. Ümid edirdim ki, hər gün günəş oyanmasını dəniz sahilində qarşılaya biləcəyəm, enerji toplayacam, retroqrad merkurinin neqativlərini balanslaslaşdıracağam və ... və zırt. Bir ildən çox dəniz kənarında yaşamağıma baxmayaraq bunu cəmi bir dəfə etmişəm. Güc-bəla ilə, milyon zəngli saatla sübh zamanı oyana bilirsən. Bu “5am” klub üzvü heç ola bilmirəm. Niyə görə bunu danışıram, çünki Siatl və Belvyu məhz həmin öyrəşdiyimiz mərkəzi şəhər mühitini verir. Burada kənarda yox, məhz beton meşələrin arasında yaşamaq istəyirsən. Ən azından şəhər mərkəzi vaybları şəxsən mənə daha çox yaraşdı.

Amma, və amma, yenə də şəhər mərkəzində evsizlər, narkomanlar ... Mən ki, 12 yaşlı oğlumla birlikdə yaşayıram və onun təhlükəsizlik məsəlləri, onun təhsil alma imkanları mənim üçün çox vacibdir. Özlüyümdə düşündüm - uşaqla belə bir yerdə qala bilərmi insan? Tək olsaydım daha rahat olardım, bəlkə. Amma uşağının bu hallara öyrəşməsini istərdimmi? İndi burda mənə valideynlik dərsi verə bilərsiniz - uşaqlarımızı hər şeydən qoruya bilmərik və, bəli, Siatlda yüz minlərlə uşaq gündəlik rutinində yaşayır, mənim uşağım onlardan üstün deyil filan. Bəli, elədir, amma daha təhlükəsiz mühit təşkil edə biliriksə, niyə etməyək ki?

Belvyu qonşu şəhərdir. 30 dəqiqə maşınla və artıq ordasan. Microfost, Azmazon baş ofisləri ordadır. Bu şəhərdə gecə oldum, günorta olmaq imkanım olmadı. Çox bəyəndim. Çox təzədir, çox təmizdir. Bizim “Ağ Şəhəri” xatırlatdı. Gecələr evsiz, narkoman görmədim. Bu sevindirdi. Bu şəhərə bir də baş çəkmək istərdim.

Vaşinqton

Vaşınqton mənə ən unudulmaz təəssürat qoydu. İlk olaraq ən yaxın məktəb dostumu dünyanı idarən edən masonların baş ofisində gördüm. Amma daha vacib, klassik ABŞ ənənəsinə uyğun olaraq, avtomobilimizin şüşəsini qırıb, laptop çantamızı oğurladılar. Ağ Evdən 2 kvartal məsafədə. Yəni bundan da keçdim.

Oğlumla çoxlu ABŞ polis seriallarına baxırıq, adətən ya NYPD olur, ya LAPD olur, amma ona dedim ki, inciməsin, Vaşınqton PD ilə şəkil göndərəcəyəm ona. Ən az ehtimal etdiyim yerdə, gəlib bizi soydular. Dostum dedi ki, masonların lojasında belə avtomobilini parklayanda, bütün çantaları gizlədir. Vaşıqnton üçün bu normaldır.

Turist kimi biz güman edə bilərik ki, Vaşınqtonda hər yanda kamera, üz tanıma, “böyük qardaş” gözləri, CİA, FBİ, TSA və s. agentlər tökülübdür, amma elə deyil. Ağ evdən iki məhəllə o tərəfə artıq kamera-filan yoxdur.

Vaşıqntonda qanımız bir az qaralsa da, çox da yüksək binaların olmaması sevindirdi. Şəhər təmiz görsənirdi.

Vaşıqntonda bir daha  şeydən heyfsiləndim. Şərbət adlı bizim yerli qənnadı mağaza-kafesi var idi, düz şəhərin mərkəzində, onu satışa çıxarmışdılar, lakin gec bildim, yoxsa alardım. Hansısa ərəb alıb və çox güman profilini dəyişəcək. Camaatı kola ilə kökəltməkdənsə, paxlava-şəkərbura ilə insulin dirəncini aşağı salmaq olardı. Paralelində yaxşı lobbist də ola bilərdim. Vaşınqtonda başqa nə edəsən ki? Ya lobbisti-siyasətçiləri yedirməlisən, ya da lobbist-siyasətçi olmalısan.

Nyu-York

Vaşınqtondan sonra Nyu-Yorka yolda düşdüm. Manhattanda qaldım. Manhattan ab-havasını çox bəyəndim. Dadlı yemək və müasir memarlıq həvəskarı kimi buranı çox sevdim (pul qabımın imkanı çatdığı qədəri ilə). Şəhərin vayblar ürəyimcə oldu.

Amma tək yaşasaydım. Bir keçmiş həmkarımla görüşdüm, eyni yaşda olmağımıza baxmayaraq, hələ də subay idi, şəhərin mərkəzində yaşayırdı və maliyyədə çox yaxşı karyera qurmuşdu. Bir saniyəlik paxıllıq etdim, sonra 3 uşağımın şəklinə baxdım və paxıllığım keçdi, düşündüm ki, məndə həyat daha yaxşıdır. Klassik dilemmadır – evli kişilər subaylara paxıllıq edir, subaylar isə evlilərə.

Siatlda, Ostində olan dilənçilər, evsizlər burda da var idi və bir xeyli idi. Özün üçün qorxmasan da, uşağın üçün narahat olursan.

Bruklinə getdik. Bakı restoranına. Kökəlmiş, qrin-kartsahibi Elarizə qulaq asmağa. Yol yoldaşım olan Elşad Kaminqdə (Corcia) yaşayır və orada Azərbaycan restoranları olmur deyə, Nyu-Yorkda olanda mütləq bizim yeməkləri dadmağa gedir. Nostalji hislərindən savayı ora baş çəkməyə başqa səbəb yoxdur. Bakıda bu qədər gözəl Azərbaycan mətbəxi restoranlarının olmasına rəğmən, Nyu-Yorkda onların heç biri zövqlü deyil. 90-cı illər Bakını kafeteriyalarını xatırladır. Digər tərəfdən, düşünürəm ki, “high-end” Azərbaycan restoranına da ehtiyac yoxdur, İranlılar bu nişanı alıb. Mətbəximiz oxşardır, onlar orda bizdə daha tez məskunlaşıblar və sayca daha çoxdurlar.

Bruklin özlüyündə o qədər də xoşuma gəlmədi. Necəsə kompromisli bir yerdir. Nyu-Yorka yaxınsan, amma orda deyilsən, həmin vaybları almırsan. Lakin, Manhattandan fərqli olaraq, işıqlıdır, günəşi görə bilirsən. Manhattan elə bir günəşdən məhrum olmuş dəmir-beton cəngəlliyidir.

Nyu-Yorkda iki gün  yarım olduq. Azdır. “Milk Bar”-da “Crack Pie” yemək istəyi ilə ora getmişəm, amma çatdıra bilməmişəm. Nyu-Yorka gərək bir həftəlik gələsən, çoxlu pul ilə və əvvəlcədən rezervasiyalarla. Oradakı bütün dadlı təamlardan zövq alasan. Zövq almağı bacarırsansa. Mən həyatımın ilk 40 ilini nə yediyimin fərqində belə olmamışam, təzəlikcə bunu özümdə aşkar etməyə çalışıram. Nyu-York bunun üçün yaxşı yerdir.

Orlando-Mayami

Nyu-Yorkdan qısa müddətli Orlandoya uçduq. Bu daha çox biznes səfəri idi, zavoda dəyməli idik. Trampın başladığı yenindən sənayeləşmə (mən bunu 2011-ci ildə çıxan kitabımda ehtimal edirdim) böyük sürətlə yeni iş yerləri və imkanları yaradır. Xüsusən metallurgiya sahəsində. İdxala qoyulan rüsumlar və infrastruktura yatırımları böyük bir bum yaradıb. Orlando barədə maraqlı bir şey deyə bilməcəyəyəm. Sahilini bəyəndim, ayaqlarımı islada bildim, qumunu dəyərləndirdim.

18 günlük dəlixanadan sonra, gəldik ürəyimizin dincələ biləcəyi yerə - Mayami. Və nəinki Mayami, Mayabi Biçə. Təhlükəsizlik, narko-ticarət barədə bəlkə ən pis gözləntilərim məhz bu şəhərdən idi. Narkos və digər seriallara baxaraq, Mayaminin prinsipcə narkotik pullarına tikildiyini bilirdim. Lakin digər tərəfdən De Santisin də çox yaxşı qavernor olmasını da bilirdim, amma bu qədər effektiv olduğunu düşünmürdüm (burda onu da deyim ki, onların heç biri Azərbaycanın ən ucqar rayonunun icra başçısı kimi effektiv deyil. Ağaca vurun, göz dəyməsin).

Küçələrdə bu qədər patrul maşınlarının, bu qədərə polisin olduğu, nizam-intizamı qorunan başqa heç bir şəhərdə görmədim (demək deyil ki, yoxdur sadəcə mən görmədim). Yenə də bizim polisimizə çatmaz, bizimkilər o qızları və oğlanları bu geyimdə görsəydi, bircə buna görə bölməyə aparardılar, amma ABŞ səviyyəsində ən çox təhlükəsiz hiss etdiyim yer olub (şəhərdənkənar yerləri nəzərə almasaq). Əlbəttə, Cənub Çimərliyində (South Beach) sənə gizli yaxınlaşıb kokain təklif edirdilər, lakin küçədə kimsə damarına narkotik vursun kimi hallar görmədim.

Okeanın suyu, qumu, yeməklər, vergi sistemi, inzibati idarə etmə ən çox bəyəndiyim yerlərdən olub. Ev sahibi olmaq çox bahadır, həm alış perspektivindən, həm də aylıq kommunal ödənişlərə görə. Bir neçə il öncə bina çökmüşdür, onda sonra yaşayış yerlərinin cari təmiri və saxlanılmasına diqqət daha da ciddiləşib və ödənişlər bir xeyli artırılıbdır.

Pulun olduğu halda may-oktyabr aylarını Nyu-Yorkda, oktyabr-may aylarını Mayamidə keçirmək olardı. Əsasa məsələ indi həmin bu pulları qazanmaqdır.  

Bununla səfərim yekunlaşıb, növbəti səfərimi planlaşdırıram. Hyuston, yenidən Nyu-York, Boston, Las Veqas və oradan da Meksika.

Yeni dövr üçün yeni milli ideya: Azərbaycanda ola bilərsən!

Cənab prezident ölkə ictimaiyyətini yeni milli ideya barədə müzakirələrə çağırıb. Məqaləmdə bu çağırışla bağlı fikirlərimi bölüşürəm.

3 il öncə, ABŞ-nin iqtisadi “Think Tank”-larından olan “Foundation for Economic Education” qısa bir məqalə dərc etmişdi. Məqalənin adı “Heç eşitmədiyiniz ən firəvan qədim bir xalq” idi. Əlbəttə, amerikanlılar (və bəlkə də Qərb dünyasının əksəriyyəti) Xəzər xaqanlığı barədə eşitməyiblər və məqaləni oxuduqca VII - IX əsrlərdə mövcud olan və bu coğrafiyada inanılmaz multi-kulturalizm, tolerantlıq, azad ticarət, ədalətli məhkəmə və bunların sayəsində uğurlu bir ölkə barədə eşidib məəttəl qalmalarının səbəbini çox normal qarşıladım. Bu dövrdə hətta Qərbdə belə institutlar olmamışdır.

Lakin mən bu məqaləni oxuduqca, bizim iqtisadi tariximizi öyrəndikcə yaşadığımız coğrafiyada mükəmməl potensiala malik insanların və adət-ənənələrin olması uzun müddət düşündüyüm, lakin əsasını tapa bilmədiyim fərziyyəmi təsdiqlədi  – Azərbaycanda hər kim istəsəniz ola bilərsiniz, Azərbaycanlılar hər kim istəsə olar bilərlər.  

70 il şura hakimiyyəti dövründə və ondan sonra 30 ilə yaxın Qarabağı müvəqqəti də olsa uduzan bir millət kimi bir əsrə yaxın məğlub təfəkkürü tərzində yaşamışıq. Bir neçə nəsil belə düşüncə tərzində böyüyüb. Bütün bu neqativ izlər 2020-ci ilin 8 noyabrında, Şuşanın azad edilməsi ilə silinməyə başladı və 2023-cü ilin sentyabr ayında pik həddinə çatdı. Artıq Qarabağ tam azaddır. Bizi 30 il ərzində birləşdirən məqsəd tamamlandı və niyyətimiz var oldu. Bu qələbə bizə bir daha sübut etdi ki, Azərbaycan bacarar, Azərbaycanlılar bacarar.

İndi bu qələbənin gətirdiyi nəticələri multiplikasiya edib Azərbaycanı yeni səviyyəyə çıxarmaq ən vacib məqsədlərdəndir. Bunu prezident öz çıxışlarında dəfələrlə deyib. Qarabağı bərpa etmək, ordumuzu daha da gücləndirmək, ərazilərimizi inkişaf etdirmək və ən vacibi - Azərbaycanlıları xoşbəxt etmək üçün güclü iqtisadiyyata malik olmalıyıq. 

Burada çoxlu mülahizələr ola bilər ki, hansı hallarda iqtisadiyyat ilkin şərt deyil. Lakin bütün güclü, dayanıqlı, xoşbəxt ölkələrə baxsaq hamısının güclü iqtisadiyyatı var. İkinci məqaləmdə bu fikri daha da geniş təsvir edəcəyəm. Hazırkı məqalədə məhz “Azərbaycanda ola bilərsən” ideyasına fokuslanmaq istərdim. 

XIX əsrə qədər iqtisadiyyat ərazi, torpaq və sərvətlərin böyüdülməsi ilə artım göstərirdisə, XX əsrdə daha çox sənayeləşmə, maşınqayırma, avtomatlaşma hesabına artıma nail olunurdu. XXI əsrin iqtisadiyyatı isə birbaşa insanlara və insanların ideyalarına bağlıdır.  Xüsusi olaraq xoşbəxt insanların ideyalarına. Çünki xoşbəxt insanlar: hansılar ki, suyu, qazı, işığı, gündəlik masaya qoyacaq minimal yeməyi düşünmür, cəmiyyətə dəyər qataraq yeni məhsulların yaradılmasını düşünürlər. Məhz xoşbəxt insanların innovativ ideyaları XXI əsrin iqtisadi artımını təmin edir. 

“Azərbaycanda ola bilərsən!” ideyasının iki məqamı var.

Birinci məqam: Ətraf mühit

İlk baxışda “Azərbaycanda ola bilərsən!” cümləsi Azərbaycanda fiziki mövcudluqdan xəbər verir. Yəni vətəndaş kimi rahat və keyfiyyətli həyat sürə, turist kimi rahat səyahət edə və iş adamı kimi çiçəklənə bilərsən. Bunun üçün açıq səma, asan viza, asan iş icazəsi, minimal xərclərlə gəliş-gediş, inkişaf etmiş infrastruktur, yaxşı ekologiya, effektiv fiskal və monetar siyasət və s. lazımdır. İnsanlar rahat olan yerlərə üz tuturlar. Bu aydındır. Xüsusilə istedadlı insanlar. Karl Popper deyirdi ki, insan həyatının məqsədi problemləri həll etməkdən ibarətdir. Səhər oyanandan yuxuya gedənə qədər problem həll edirik. Bir çox insanlar hətta yuxuda belə problemləri yaşayır. 

Bir çox hallarda problemlərin həll edilməsi fərdin üzərində olsa da, bir çox digər problemlər onların birbaşa təsir edə bilmə xaricindədir, misal üçün yaxşı ekoloji şəraitdə yaşamaq, yaxşı yollarla getmək, gözəl parklarda gəzmək. Bunu insan özü həll edə bilmir. Bunun üçün keyfiyyətli dövlət xidmətləri, ədalətli məhkəmə, güclük infrastruktur, inşaların fikirlərini çatdıra biləcək və onları eşitməyi təmin edən kommunikasiya kannaları qurulmalıdır. İnsan həyatına kənar neqativ təsirlər azalmalıdır – güclü ordu, ədalətli məhkəmə və  hüquq-mühafizə sistemi mövcud olmalıdır. Azərbaycanda istədiyin kimi olmaq üçün fərdi cavabdehlikdən kənarda olan problemlər həll edilməlidir.

İkinci məqam: Fərdi inkişaf

Azərbaycanda fərd olaraq xoşbəxt ola bilərsən. Azərbaycanda müəllim ola bilərsən. Azərbaycanda tacir ola bilərsən, Azərbaycanda istədiyin kimsə ola bilərsən. 

Hər bir şəxs Azərbaycanda istədiyi iş sahibi ola bilər. Həm fiziki olaraq, həm də fərd kimi inkişaf edib maksimum potensialına çata və bu potensialında yaşaya bilər.  Mən bu iki məqamı xüsusilə ayırıram və hər birinin üstündə dayanmaq istərdim.

İlk olaraq Azərbaycanda yaşayan hər bir fərd potensialına çata bilməlidir.  ABŞ İstiqlal Bəyannaməsində insanın 3 haqqı tanınır – yaşamaq, azad olmaq və xoşbəxtliyini axtarmaq haqqı. Burada xoşbəxt olmaq haqqı yox məhz xoşbəxtliyi axtarmaq haqqı göstərilib (pursuit of happiness). Dövlət insanın xoşbəxtliyini və ya maksimum potensialına çatmağı vəd edə bilməz, lakin bunları araşdırıb, axtarmaq və çatmaq üçün şəraitin olmasını təmin edə bilər.  Bunu biz əvvəlki bənddə qeyd etdiyimiz kənar faktorların neqativ təsirindən fərqləndirməliyik.  Bir xeyli maliyyə vəsaiti ayıraraq, dövlət orqanlarının qoyduqları məqsədləri dəyişərək, infrastruktur layihələrini icra edərək kənardan çox gözəl görünən cəmiyyət qurmaq olar. Biz bunu bir sıra Yaxşın Şərq ölkələri nümunəsində gördük. Lakin həmin bu ölkələrin innovasiya, elm, tədqiqat və uzun-müddətli və dayanıqlı inkişafı hələ də bəlli deyil. Ətraf vacibdir, lakin həll edici deyil. “Evinizdə oturun, işləməyin, sizin yerinizə xaricilər hər şeyi edər, siz sadəcə pul sayın” dayanıqlı strategiya deyil. Xaricilər hər zaman gedə bilər, bəxt həmişə üz döndərə bilər, sonda qalan yalnız insanların dəyər yaratmaq qabiliyyətidir. Və təklif etdiyim proqram buna yönəlməlidir – fərdlər maksimal dəyər yarada bilmələri üçün, öz maksimal potensiallarına çata bilməlidirlər. Azərbaycanda.

İkincisi, fərd maksimum potensialına çatdıqdan sonra öz potensialını ölkədə tam reallaşdırmaq imkanları olmalıdır. Yəni maksimuma çataraq Azərbaycanda qalıb işləmək istəsin, pul qazanmaq imkanı olsun, böyümək imkanı olsun. Buna görə də onun üçün böyümə imkanları əlçatan olmalıdır ki, özünü Azərbaycanda “boğulmuş” hiss etməsin. 

Azərbaycan bazarı balacadır. Dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası hesabına, vergi və digər möhlətlər hesabına - baş ofisləri, əməliyyat ofislərinin Azərbaycanda saxlamağa vadar etməliyik. İstedadlı sahibkarlar, alimlər, novatorlarda məhz Azərbaycanda ailə qurmağa (və ya tək belə qalmağa), hərtərəfli həyat yaşamağa maraq oyatmalıyıq.

Hazırkı reallıqları nəzərə alaraq bu uzun və çox çətin bir yoldur. Lakin son 30 ildə mən və bütün Azərbaycan xalqı öyrəndik ki, uzun zaman hazırlaşaraq Azərbaycanda möhtəşəm işlər görülə bilər. 

Növbəti məqaləmdə isə bu missiyaya çatmaq üçün hansı dəyərlər üzərində fokuslanmaq lazımdır və həmin dəyərlərin gətirəcəyi ölçüləbilən nəticələrin nə olacağı barədə ətraflı yazacağam. Dəyərlər olmadıqda missiyaya çatmaq olmur. Çünki dəyərlər idayanı reallaşdırmaq üçün bir davranış qaydaları formalaşdırır Davranışlar olmadıqda, onları dəyərə bağlamaq olmayanda, ideya sadəcə kağızda qalır. Xüsusən müasir zamanda, postmodernist dövrdə, nə vaxt ki, dəyərlər itir və silinir bu daha vacibdir. İnsanlar nəyəsə istinad edə bilmədikləri zaman yeni, sınaqdan keçməmiş, tez-tez dəyişən, zərif dəyərlərə və ideyalara meyl edirlər. Bu isə bizim üçün çox təhlükəlidir. Məhz indi yeni ideya və dəyərlər formalaşdırmaq vacibdir. Məhz indi bunun zamandır.

Azərbaycanda ola bilərsən!

Nə etməliyik?

Dövlət perspektivindən buna nail olmaq üçün qoyulan məqsədlərə münasibəti dəyişmək lazımdır. Siyasi quruluşu saxlayaraq dövlət orqanları qarşısında məqsədlər dəyişməli, onların düşüncə tərzi artıma, xalqa qulluğa fokuslanmalıdır. 

Müasir zamanda belə məqsəd-qoyuluşunun bir çox uğurlu nümunələri var: milli dəyərlərini, stabil siyasi quruluşu saxlayaraq inklüziv cəmiyyətin yaradılmasını, istedadların cəlb edilməsi, turistik inkişaf perspektivlərinin maksimuma çatdırılması, azad ticarət, azad bazar prinsipləri üzərində qurulmuş sosial-siyasi-iqtisadi sistem. Azərbaycanın coğrafi mövqeyi və siyasi quruluşu bu perspektivdən daha geniş imkanlar yaradır. 

Lakin hər şeyin çarəsi dövlətdə də deyil. Özəl sektorun bu yolda verəcəyi töhfələr böyükdür. Ən çox insan məhz özəl sektorda çalışır və burdakı dəyişikliklər hökumətin addımları ilə sinerji yarada bilər.

İlk öncə özəl şirkətlər öz təşkilati mədəniyyətlərini etibar üzərində qurmalıdır. Qurban, məğlub, heç kimə etibar etməyən biznesmen kimi yox, zəfər qazanmış, qalib xalqın nümayəndələrini işlə təmin edən, dəyər-yönümlü mədəniyyət qurmalıdır. 

Heç kimə sirr deyil ki, Azərbaycan şirkətlərində mədəniyyət quruculuğu hazırda ya yoxdur, ya da çox bəsitdir. Son illərdə yalnız bir neçə iri şirkət öz dəyərlərini formalaşdırıb və onları proseslərinə inteqrasiya etməyə başlayıb. 

Lakin formalaşdırılmış bu dəyərlər belə ümumi, “yaxşı səslənən” sözlərə söykənib. Əksər dəyərlər şirkətdə real davranışları əks etdirmir. Növbəti məqaləmdə dəyərlərlə bağlı məsələyə daha dərindən toxunacağam və ümid edirəm ki, orda səsləndirilən dəyərlər yalnız dövlət səviyyəsində deyil, həm də şirkət səviyyəsində qəbul olunması dəyərləndirilərək və təşkilat-daxili proseslərə inteqrasiya edilməsi yüksək nəticələrə gətirəcəkdir. 

Yaxşı vizyon/ideya cəmiyyətin və təşkilatların qurulmasında bünövrə rolunu oynayırsa, dəyərlər bu binaların hörgü daşlarıdır. Bünövrə güclü olsa, lakin divarlar keyfiyyətsiz materiallardan qurulsa növbəti tufandan sonra bina dağılacaqdır.

“Azərbaycanda ola bilərsən!” güclü bir bünövrə ola bilərsə, strukturu tamamlamaq üçün dəyərləri hörgü daşları kimi istifadə edə bilərik. Güclü mexaniki struktur hazır olduqdan sonra davranışlarla biz binamızın fasadını üzləyəcək, insan kapitalını inkişaf etdirərək Azərbaycanımızın daxilini yüksək potensiallı və bacarıqlı insanlarla bəzəyəcəyik.  

Rey Dalio vs Fərhad Pərvizi

 Rey Dalio ilə Fərhad Pərvizini birləşdirən bilrisinizmi nədir? Təəssüf ki, nə milyardlarımız, nə səriştəmiz, nə bacarığımız. O bütün hallarda məndən üstündür. Ola bilsin ki, mən bir az daha yaraşıqlıyam və cavanam, Azərbaycan toylarında yaxşı rəqs edə və iki kanata birdən dırmaşa bilirəm. Başqa üstünlüyüm yoxdur.

2011-ci ildə mənim ilk (və hələ də yeganə kitabım) çap olunub. Həmin kitabın üzündən görünən odur ki, mən ABŞ və Avropanın - bir qərb həyat fəlsəfəsi və iqtisadi dominantı kimi çökməyinin proqnozlaşdırıram.

Kitabı idealist vaxtlarımda yazmışam, bir çox siyasi məqamları nəzərə almamışam, səhvlər etmişəm. Amma görünən odur ki, 12 ildən sonra Rey Dalio prispial məsələlərdə mənimlə razılaşır. Onun sonuncu kitabını oxumamış olsanız (Changing World Order) ən azından kitab əsasında çəkilmiş bu videonu izləyə bilərsiniz.

Misal üçün bu kitabımdan olan bu mesajları siz onun Tom Bilyeu ilə müsabiqəsində tapa bilərsiniz.

[…] ABŞ hökumətinin yürütdüyü inflyasionist siyasət, yerinə yetirə bilməyəcəyi sosialist vədlər, getdikcə artan dövlət borcu və ticarət balansı kəsiri yaxınlaşan böhranın əlamətləridir. […]

[…]ABŞ-da baş vermiş bu böhranın qarşını almaq üçün populist siyasətə və dövlətin israfçı xərclərinə son qoyularaq balanslaşdırılmış büdcə qəbul edilməli, ucuz kreditlər dayandırılmalı, amerikalılar ciblərinə uyğun həyat tərzi qurmalıdırlar. Lakin indiki siyasət sərxoş insanı daha çox içirtməklə onu ayıltmaq cəhdlərinə oxşayır – daha çox pul inflyasiyası, daha çox kredit, daha çox dövlət tənzimlənməsi, daha çox vergi.

[…] 29 yaşlı “Mazerati” sahiblərini, birdən-birə varlanan Uol Strit bankirlərini əlavə pul çap edərək xilas edir, digər tərəfdən, həyatı boyu əziyyət çəkən və opportunist imkanlara uymayan insanları bu inflyasiya yolu ilə müflisləşdirir. Lakin ABŞ bunu yalnız öz vətəndaşlarına qarşı etmir. Dünyanın ehtiyat valyutası sayılan ABŞ dollarını saxlayan hər dövlətə və onun vətəndaşlarına qarşı edir.

[…] ABŞ hökumətinin apardığı bu parazitik inflyasionist siyasət nəticəsində digər ölkələr onilliklər boyu yığdıqları və sərvət hesab etdikləri dollarların gündən-günə ucuzlaşmasını görərək bununla bağlı nəsə etmək istəyəcək. […]

[...] Bu vəziyyətdən həm Çin xalqı, həm də hökumət yorulub. İqtisadi baxımdan bu burulğandan yeganə çıxış yolu öz istehsal güclərini yerli istehlaka yönəltməkdir. [...]

[...] amerikalı siyasətçilər hər gün dua edirlər ki, Çin öz valyutasını gücləndirməsin. Əks təqdirdə bütün amerikalılar rahat hüquqşünas və psixoloq otaqlarını tərk edərək zavodlarda avadanlıq başına keçməli olacaqlar. Bu, əlverişli görünməsə də, amerikalılar üçün iqtisadi uğurun yeganə yoludur.

İndi siz bu fikrə Braziliya prezidentinin dollar dominantdığına son qoymaq çağırışlarını, Çinin əksər partnyorları ilə öz valyutasında ticarəti, ABŞ dövlət borcunun maliyyələşməsi üçün artan xərclər maraqlı zəmin yaradır. Digər tərəfdən, unutmamalıyıq ki, ABŞ dünyanının ən güclü iqtisadiyyatı olaraq qalır. Ən güclü hərbi bazaya malikdir. Avrasiyanı əhatə edən hər iki okeana nəzarət edir və hal-hazırda işsizlik demək olar ki, yoxdur (ticarət müharibələri və Avropanın çöxkməsi hesabına). Maraqlı növbəti 20 ilimiz olacaq.

Poçt daşımaları və gömrük rüsumları haqqında

Bu gün səhər, feysbuk səhifəmdə, poçt daşımaları ilə şəxsi istifadə üçün gətirilən mallara limitin azaldılması ilə bağlı gömrük komitəsinin əsaslandırılmasını şərh etdim (https://bit.ly/2FQZFOG). Bu zaman əsas məqsəd eyni mövzuya müxtəlif baxışların olmasını göstərmək idi, hansısa tərəfi tutmaq deyildi.

Yeni qərara qarşı bir çox tanınmış iqtisadçıların (https://bit.ly/2Ey32JY, https://bit.ly/3gqLVXv) arqumentlərini çox populist hesab edirəm. Onlar iqtisadi əsaslandırma vermir, sadəcə xal (like) yığırlar. Hamı yapışıb bu 1000 və 300 dollar sözlərindən. Bunların hər ikisi dəyərləndirici (judgemental) rəqəmlərdir. Biri deyir min dollar yaxşıdı, digəri deyil 300 dollar çox azdır. Azdır, çoxdur məsələsi deyil. Heç birinin nə iqtisadi, nə də məntiqi əsası var. Nə vaxtsa min dollar qoyublar (o zaman 800 manat edirdi), indi də 300 dollar ediblər (500 manat). Mən hətta düşünürəm ki, ölkdə orta illik əməkhaqqı 6 min manat olarkən, illik poçt bağlamalarına 12 min dollarılıq güzəşt heç də kasıb və orta təbəqə üçün düşünülməmişdir, daha çox orta yüksək və ya «BiPişnik» təbəqəsi üçün faydalı olurdu. Mövzunu iki prizmadan müzakirə edək – maya dəyəri və bizdə olan əməliyyat xərcləri.

Azərbaycanın bazar həcmini nəzərə alaraq, bizdə heç zaman texnika və bir çox digər məhsullar ABŞ-dakı kimi ucuz olmayacaq. Bu obyektiv reallıqdır. Samsung və Sony ABŞ-a satdıqları TV-ləri bizim distribyutorlara heç zaman o qiymətə satmaycaq. Bütün bu məhsullar ABŞ-da istehsal olunduğu üçün (və ya azad ticarət müqaviləsi altında idxal olunduqları üçün), gömrük rüsumları da yoxdur. Onlarda ƏDV olmadığından, bu vergi də tətbiq edilmir. Heç də təəccüblü deyil ki, bizim distribyutorlar Samsungdan TV-ni alanda, 40% artıq yüksək maya dəyərindən başlayırlar.

Geyimlərə gələndə, eyni də Türkiyədəki qiymətlərlə, bizim qiymətləri müqayisə etmək olmur. Həm gömrük/vergi siyasəti, həm də yerli istehsal və rəqabət inanılmaz avantaj verir. Əlavə olaraq, icarə yerlərinin bahalığı, biznes mühitinin riskliliyi, biznesin qısa-müddətli düşünülməsi ona gətirib çıxarır ki, bu ölkədə net marja 30% olmasa, heç kim bizneslə məşğul olmaz. Paltar kimi aşağı dəyərli mallarda bu marja 50% də ola bilər.

Bu qərarda məni ən çox məyus edən fakt ordur ki, bizim gömrük hələ də köhnə fəlsəfəsindən əl çəkməyibdir. Əsas məqsəd daha çox pul yığmaqdırsa, insanlara əlavə prosesual əziyyətlərin verilməsinə davam edirlər. Tamam, deyək 300 dollar elədilər, poçtla mənə gəldi. Ay nə bilim bəyannamə doldur, bir yerdə yığ, agent/broker tap, onlara ödəniş et, anbarda saxlanc xərclərini qarşıla və s. Sizə pul lazımdırsa, mənim elektron kabinetimdə invoysu yerləşdir, ödəyim. Və ya poçtda/poçtalyonla bu 36 faizini götür, əl çəkin. Niyə lazım bütün bu artıq işgəncələr?

Bir məsələni də izah etməliyəm. Gömrük rüsumlarının əsas məqsədi ölkədə istehsalın açılması üçün stimul yaratmaqdır. Mən heç zaman gömrük rüsumlarının şablon düşünülməsinin tərəfdarı olmamışam, lakin Samsung gəlib Azərbaycanda TV-lər yığmayacaq, çox güman, rüsumlar sabah 100% belə olsa. Bəlkə hansısa Çin şirkəti bizdə gəlib nəsə yığa bilər və bu zaman ən azından 15% qədər üstünlük əldə edəcəkdir (avtomobil və Acer notbuklarının yığılması kimi). Ancaq ən keyfiyyətli məhsulu burada ala bilməyəcəyik (Apple telefonlarını və ya Samsung televizorlarını). Və ölkə rəhbərliyi qarşısında duran ilk sual bu olmalıdır – mən öz vətəndaşlarım üçün ən yaxşısınımı istəyirəm, yoxsa aşağı keyfiyyətli yerli istehsal malını. Bu suala cavaba uyğun da gömrük tarifləri tənzimlənir və ticarət sazişləri imzalanır.

ƏDV məsələsinə gəldikdə, bu da artıq daha çox fəlsəfi məsələdir, nəinki iqtisadi. ƏDV istehlak vergisdir və, vergi məcburi olmalıdırsa, mən istehlak vergisini (proqressiv olduğu halda) daha ədalətli hesab edirəm, nəinki gəlir vergisini. ABŞ, Dubay bu baxımdan yaxşıdılar ki, birincisi daha çox gəlirdən vergi yığır, ikincisi istehlakdan. Biz isə Avropa yolu ilə gedərək, həm gəlirdən, həm də istehlakdan vergi yığırıq. Qaldı Avropadakı kimi həyat tərzi keyfiyyətini almaq.

Sifarişçi şantajı və ya istehsalatla maliyyə arasında balansın tapılması

Təchizat işinin iki tərəfi var – sırf texniki və kreativ. Texniki tərəfi hamıya çətin görsənsə də, əslində ən asan məhz odur. Rəqəmlər oyun oynamır, xasiyyətləri yoxdur və naz-qoz eləmirlər. Texniki tapşırıqların çoxu müxtəlif proqram təminatları ilə həll olunur. Əgər SAP alacağınız qədər pulunuz yoxdursa və kiçik miqyaslı əməliyyatları idarə edirsinizsə, onda Excel və ya SAS da yetərli olacaqdır.

Mənimlə çalışan komanda yoldaşlarıma daim deyirdim ki, təchizat bir sənətdir – çəkiclə örs arasında sağ qalmaq sənəti. İstehsalat daim olaraq hər şeyi tez, külli miqdarda, ən yaxşısını, ən bahalısını tələb edir. Eyni zamanda maliyyəçilər az al, çox xərcləmə, ucuz tap, pul yoxdur tipli tələblərlə bütün günü bizdən aydınlaşdırma istəyirlər.

Klassik idarəetmə sistemlərində təchziat dəstəkverici (a.k.a.“qapazaltı”) funksiya olaraq ikinci planda idi. İstehsal nə deyirdisə gərək baş üstə deyərdin. Sonra maliyyəçilər gəlib xərclərin niyə artığının cavabdehliyini də təchizatçı daşıyardı. Lakin zamanlar dəyişir və müasir yanaşmada təchizatçılar artıq idarəetmə heyətlərində təmsil olunur və CPO (Chief Procurement Officer) kimi vəzifələrin nüfuzu artır. Azərbaycan bu tendensiyadan hardasa 20 il geriləyir, təchizata, əksərən, ikincidərəcəli funksiya kimi baxılır. Və məhz buna görə də, istehsalatla maliyyəçilər arasında balansın tapılması bu sistemdə sağ qalıb irəlləmək üçün vacib bir bacarığa çevrilir. İş müsahibələrinə belə gedəndə, bu balansın tapılmasına dair sualı verirlər. Bəzi faydalı bildiyim fikirləri sizinlə bölüşəcəyəm.

Yaxşı təchizatçı olmağın ən önəmli şərtlərdən biri, həm istehsalı həm də maliyyəni yetərincə yüksək səviyyədə bilməkdir. Bir çox həmkarlarım düşünür ki, CİPS (və digər profil təhsil) əldə edərək, satınalma qanun və qaydalarını öyrənərək uğurlu karyera qurmaq olar. Mən bunu böyük bir yanlışlıq sayıram. İş təcrübəmdə həm neft-qaz, həm tikinti, həm də aviasiya təchizatında çalışmışam. Prinsip etibarı ilə satınalma – satınalmadır. Tələbatın lazım olan  zamanda, ən münasib qiymətdə və uyğun keyfiyyətdə qarşılanmasıdır. Buna baxmayaraq, təzə işə başladığım ilk gündən profil üzrə ədəbiyyat sifariş edib onu yaxşıca öyrənirəm. Siz, şübhəsiz ki, qazma mütəxəssisi ilə Kraljic matrisası və tikinti müdüri  ilə Klark-Vrayt alqoritmləri barədə söhbət edə bilərsiniz. Bu danışıqların perspektivsizliyini əvvəlcədən görmək üçün Nastradamus olmağa ehtiyac yoxdur. Siz yalnız o zaman uğurlu təchizatçı olacaqsınız ki, istehsalat müdirinin istədiyi yeni avadanlığın faydalığını tam anlayaraq, gərəkən yatırımın maliyyə texniki əsaslandırmasını şəxsən maliyyə müdirinə sata biləsiniz. Və bu cümlədə üç fərqli tipli bacarıqlar var 1) istehsala dəyərin anlanılması 2) maliyyə-texniki əsaslandırmanın hazırlanması 3) ideyaların proses iştirakçılarına satmaq bacarığı.

İlk iki bacarıq daha çox texniki olsa da, ideyanın satılması artıq bir incəsənətdir. Baxmayraq ki, satınalmaçılar satıcılarla çox təmasda olur, lakin şəxsən satmaq bacarığı əksərən olmur. Biz daha yaxşı almağı bacarırıq və düşünürük ki, bu kifayətdir. Əfsuslar, kifayət deyil. Korporativ nərdivanda qalxmaq istəyirsinizsə, satmağı da bacarmalısınız. Ən gözəl analiz və ideyalar yaxşı satma bacarığı olmasa, kağız üzərində qalacaqdır.

Bununla belə, uğurlu təchizatçı olmağınız üçün, komfort zonasından çıxıb, təchizatını idarə edəcəyiniz şirkətin biznesini anlamağınızı tövsiyyə edirəm. Bu bacarığa sahib olandan sonra, istehsalat və maliyyə müdirlərinin şantajlarına qarşı asanlıqla gələ biləcəksiniz.

2015-ci ilin devalvasiyaları hər halda yadınızdadır. Ümid edirəm ki, bu məqaləni 20 ildən sonra oxuyan yeni nəsil nümayəndələri Azərbaycan müasir tarixini iki yerə böləcək – devalvasiya öncəsi və devalvasiya sonrası (və ya 0.78 dövründən öncə və 0.78 dövründən sonra). Məhz bu zaman təchizatçılara düşən yük hədsiz artmışdır. Qiymətlərdə yaranan çaşqınlıq, bazardakı qeyri-stabillik və, ən əsası, bütün podratçı şirkətlərdən gələn qiymət artımı tələblərini necə qarşılamalı idi? Bir tərəfdən istehsalat deyir ki, məhz Avropadan, Avroya alınmış mal və xidmətlər lazımdır. Digər tərəfdən maliyyəçilər deyir ki, bu qiymətə malları satmaq olmayacaq və xərcləri azaltmaq lazımdır. Ortada qalan kimdir? Təchizatçı.

Devalvasiya nisbətən əsaslandırılmış bir tələbdir. Bir çox istehsalat tələbləri iqtisadi baxımdan təmamilə asaslandırılmamış olur. Təchizatçının həm maliyyə həm də istehsalat prosesslərindən yetərincə başı çıxan mütəxəssis olmasını verilən kimi qəbul etsək, ümumiləşdirlmiş formulu mən belə təsvir edərdim:

Şantaja dayanıqlıq = (Mövcud vəziyyətin + baş verə biləcək vəziyyətlərin) x təchizatçı gözü ilə baxış

Özün bilərəkdən belə bir “formula” icad edirəm ki, bir az elmi-təhər alınsın, bəlkə gələcəkdə Nobel mükafatı aldım. Əslində demək istədiyim odur ki, həm maliyyəçiyə, həm də istehsalatda işləyənlərə təqdim edilən qərarı təchizatçı gözü ilə göstəmək bacarığı sizin onların şantajına dayanıqlı edir. Əlavə olaraq, sürülmüş təkliflərin həm görünən birbaşa təsirləri, həm də gələcəkdə baş verə biləcək, lakin indi görünməyən təsirlərini açıq və aydın göstərmək bacarığının olması da mütləqdir. Frederik Bastia-nın fikrini bir az dəyişdirsək, deyə bilərik ki:

“Yaxşı və pis təchizatçılar arasında fərq ondadır ki, birincilər yalnız görünən nəticələrə əsaslanır, ikincilər isə həm görünən, həm də baş verəcək hadisələri qabaqcadan görməklə onların nəticələrinə əsaslanır”

Yanaşma tam aydın olsun deyə, təcrübəmdən bir neçə misal gətirim.

Ssenari 1 – Bazarda baş vermiş dəyişikliklərə görə müqavilə qiymətlərinin artırılması

Devalvasiyadan sonra istehsalat üzrə rəhbər şəxs təchizat qrupuna deyir ki, filan podratçının müqaviləsindəki qiymətləri devalvasiya faizi qədər artırmaq lazımdır (podratçılar daim olaraq birbaşa istehsalat müdirlərinə yaxınlarşırlar, çünki bilirlər ki, onlar üçün əsas pul deyil və onları istehsalın dayandırılması ilə qorxutmaq daha asandır). Bunu etməsək, bütün istehsalat dayanacaq və şirkətə milyonlarla zərər vurulacaqdır. Maliyyəçilər, digər tərəfdən, deyirlər ki, bu qədər artım istehsal olunan məhsulu qeyri-rəqabətçil edəcək və satışlar mümkün olmayacaq. Şirkətin iflasa uğramaması üçün xərclər indiki səviyyədən belə aşağı salınmalıdır.

Təchizatçı kimi, bütün yük indi sizin üzərinizdədir. Bu iki, bir birinə təmamilə əks olan, tələblərin arasında balansın tapılması mümkün qədər çətindir.

Təchizatçı olaraq, siz ilk növbədə müqavilədə əks olunan mal və xidmətlərin devalvasiya təsirlərinin anlamağınız gərəkir. Sözügüdən müqavilə üzrə əksər xərclər işçi qüvvəsinin hesabına düşürdü. Bu işçi qüvvəsinin də əksəriyyəti yerli mütəxəssislərdir. Və burada dərhal sual yaranır – nə əsasla podratçı müqavilə qiymətlərinin indeksasiyasını tələb edir? Bu zaman istehsalat müdirinə deyirsiniz ki: “A qardaş (qardaş kimi müraciət mütləqdir, yoxsa başa düşməyəcək), sənin maaşını iki dəfə qaldırıblar? Bəlkə mənim maaşımı iki dəfə qaldırıblar? Biz heç bunu tələb edirikmi? Qaldırmasalar, çıxıb gedəcəyikmi? Bəlkə biz daha pis işləməli olacayıq? Əslində hər yerdə xərcləri azaldırıq, optimallaşdırırıq. Podratçılarımız da eyni şeyi etməlidir”. 

Devalvasiya səbəbləri və nəticələri uzun müddət sürən iqtisadi siyasətin nəticəsidir. İqtisadiyyat ucuz və asan pul hesabına artır, bum sikli baş tutur. Asan pullar bitəndən sonra da böhran baş verir. Bu barədə daha ətraflı iqtisadi bloqumda yazmışam. https://bit.ly/2Z94Nm0 və https://bit.ly/2yfY3Hv

Böhran siklinin bir üstünlüyü oldu ki, israfçılıqların aradan qaldırılması artıq mütləq oldu. Hamı səmərələlik barədə düşünməyə və ona nail olmağa çalışmağa başlayır. İdxal olunan mallarda qiymət artımı hiss olunsa belə, yerli istehsal mal və xidmətlərdə nisbətən stabillik oldu. Bu baxımdan, yüksək artım siklindən sonra baş vermiş böhran silki heç də qiymətlərin artırılmasına gətirib çıxarmamalıdır.

İndi görürsünüz ki, bütün bunları başa düşmək üçün həm müqavilə üzrə mütəxəssis, həm makro, həm də mikro iqtisadiyyat bardə biliklərə sahib olmağınız nə qədər vacibdir.

Ssenari 2 - İstehsalat avadanlığının fasiləsiz işləməsi üçün tələb olunun ehtiyat hissələrinin təmini məqsədi ilə anbar ehtiyatlarının artırılması.

İlk öncə qeyd etdiyim kimi, bir müddət aviasiyada çalışmışam. Hava gəmisi daim olaraq texniki baxışlardan keçir və bu baxışların ən sadəsi və ən tez baş verəni A-Check adlanır. Hər min uçuş saatından bir baş verir. Təyyarələr də yalnız uçanda pul qazanır və bu periodik yoxlamaların tezliklə başa çatması iqtisadi səmərə gətirə bilər. Bu yoxlamalar zamanı ən uzun vaxt tələb edən fəaliyyət, ortaya çıxa biləcək defekt üçün xüsusi ehtiyat hissəsinin gətirilməsidir. Plan üzrə dəyişilən hissələr daim olaraq anbarda olur, lakin planda nəzərdə tutulmayan defektlər aşkar oluna bilər və bu defektin aradan qaldırlması üçün tələb olunan hissənin çatdırılmas 24-48 saat tələb edir. Adətən A-Check özü 48-36 saata bitməlidir. Iqtisadi səmərəliyi qaldırmaq üçün maliyyəçilər baxışların müddətinin azaldılmasını tələb edərkən, anbarda gərəkən ehtiyat hissələrinin artırılmasını, inventar dövriyyəsinə mənfi təsirini, gərəkli məlzəmələrin daha bahalı yollarla gətirilməsini, daha yüksək qiymətə alınmasını nəzərə almalıdırlar. Əksər hallarda bütün bunları görmürlər. Görən isə yalnız təchizatçılardır (rəhmətlik Bastia yada düşür).

Mən əminəm ki, sizin təcrübənizdə bu tipli hadisələr baş verib. Onları necə həll etməyiniz barədə yazsanız, bütün təchizatçı əhlinə faydalı olacaqdır. Sharing is caring!

P.S. Əminəm ki, bir çox təchizatçılar mənimlə razılaşmayacaq. Deyəcəklər ki, biz yalnız təchizatı bilməliyik. Tələbin formalaşması və maliyyələşməsi təchizata aid olan məsələ deyil. Biz yalnız formalaşmış tələb və verilən maliyyə şərtləri çərçivəsində fəaliyyət göstərməliyik. Mənim şəxsi fikrimcə, belə düşünən təchizatçı heç vaxt super təchizatçı olmayacaq və heç bir yerdə qabağa getməyəcək. Ömrünün sonuna kimi sıradan bir təchziatçı qalacaqdır. Siz idarə heyətində oturmaq istəyirsinizsə, düşüncə tərzinizi genişləndirməlisiniz.

Satınalmalarda mərkəzləşmə və de-mərkəzləşmə

Ötən həftə günəşli və gözəl Daşkənd şəhərində səfərdə oldum. Məqsədim həm biznes inkişaf perspektivlərini anlamaq, həm də iri neft-qaz podratçı şirkətinə satınalmaların səmərəliliyinin yüksəldilməsi sahəsində məsləhətçilik xidmətləri göstərmək idi. Daşkənd çox təəcübləndirdi. Ölkə özlüyündə çox tez ikişaf edir, işiqlı strateji düşüncəyə malik insanlar həm özəl, həm də dövlət sektorunda iri layihələr həyata keçirir. Azərbaycanla fərqi anlamaq üçün, bircə onu demək yetər ki, onlar bizim xəstəxanaya şəfaxana deyirlər. Həm də gilas onlarda bizdən 2 qat ucuzdur (gilas həvəskarı olaraq ən çox buna paxıllıq edirdim). Zarafat bir yana, gedəcəkləri yol uzundur. Lakin onlar post-sovet ölkələrində qəbul edilmiş inkişaf surəti limitini artıq aşıblar.

Bu səfər barədə sizə məlumat verməyimin məqsədi lovğalanma deyil, sadəcə səfər zamanı satınalmalar sisteminin strukturunun hansı formada qurulması barədə aparılan uzun müzakirələrin davamı olaraq, ümumi bir məlumat verməkdir ki, siz də bundan faydalana biləsiniz. Təmənasız.

Onu da qeyd edim ki, Azərbaycan dilində de-mərkəzləşmə sözü mövcud deyil. Sadəcə olaraq mərkəzsizləşdirilmiş satınalma o qədər də rahat termin olmadığına və çaşqınlıq yaratdığına görə yeni icad edilmiş termindən istifadə edəcəyəm.

Nəzəriyyəyə qayıtsaq, satınalma sisteminin qurulmasının iki əsəs təşkilati strukturu var – mərkəzləşdirilmiş satınalma və de-mərkəzləşdirilmiş satınalma.

Mərkəzləşdirilmiş satınalma zamanı, bütün strateji, taktiki və prosessual satınalma əməliyyatları mərkəzləşdirilmiş satınalma orqanı tərəfindən həyata keçirilir. Şirkətin bir çox filialları, satınalma kategoriyaları ola bilir və onların hamısının idarə olunması mərkəzi aparat tərəfindən həyata keçirilir.

Bu sistemin əsas üstünlükləri – daha güclü nəzarətin və tələbin toplanması hesabına daha sərfəli təkliflərin alınmasıdır. Əlavə olaraq, struktur daha az işçi tələb edir və bu da öz növbəsində müəyyən xərclərin qənaətinə gətirib çıxarır. Mənfi xüsusiyyətləri növbəti sistemin üstünlükləridir.

De-mərkəziləşdirilmiş satınalmalarda, qərar qəbul edilməsi və prosessinq yerlərdəki xərc mərkəzlərindədir. Yəni siz baş ofisdə oturaraq, digər şəhərdəki zavod üçün tələb olunan malları və xidmətləri ala bilmirsiniz. Zavod özü, prosedurlardan keçərək, öz tələbatını ödəmək üçün satınalma əməliyyatlarını həyata keçirir. Bu zaman yuxarıda qeyd edilən üstünlüklər olmur – yəni nəzarət azalır və tələbin toplanması səmərəli həyata keçirilmir (osif ləvazimatları hamı ayrı-ayrılıqda alınır və daha yüksək endirimlərdən faydalana bilinmir). Digər təfərdən isə tələbin proqnozlaşdırılması və sifarişin həyata keçirilməsi daha səmərəli və tez baş verir. Bir var ki, zavodun direktoru, onun yanında əyləşən və ona tabe olan, satınalma mütəxəssisi ilə birbaşa çalışaraq istədiyi mal və xidməti alınmasını öz nəzarətində saxlayır. Bir də var ki, zavoddan uzaqda əyləşən, zavodun gündəlik həyatından bixəbər olan satınalmalar mütəxəssisi bu işi həyata keçirsin. Eyni zamanda, zavodun direktoru həmin satınalma mütəxəssisindən digər, tam da etik olmayan, tələblər irəli sürə bilər.

Bu sistemlərdən hansı daha səmərəlidir. Bu suala cava olaraq, tipik iqtisadçı kimi “It depends” yəni “asılıdır” kimi cavab vermək məcburiyyəti qarşısında qalacağam. Şirkət satınalmaları çox kiçikdirsə, sözsük ki, bu zaman mərkəzləşdirilmiş satınalma strukturu daha faydalı olacaqdır. Burada tələbat sorğularının növbə gözləməsi, çevikliyin az olması riskləri çox azdır. Lakin iri şirkətlər üçün də bunu birmənalı demək olamı?

Cavan vaxtlarımda mən daim mərkəzləşdirilmiş sistemə üstünlük verirdim. Özüm “control freak” olmağımla yanaşı, pul məsələlərində heç kimə etibar etməməyim və, ümumən Azərbaycanda , satınalmalarda qeyri-etikliyin baş verməsi riskinin yüksək olması səbəbindən daha çox nəzarətin olmasını düzgün sayırdım.

Lakin iqtisadiyyatla məşğul olmağa başlayandan sonra, mərkəzləşdirilmiş qərarvermə sistemlərindən gələn riskləri daha dərindən anlamağa başladım. Sistem dayanıqlılığa baxımından, de-mərkəzləzləşmiş qərar vermə sistemi, orta və uzun müddətli perspektivdə, riskləri azaldaraq, daha yaxşı nəticələr verir.

Dünyayın ən uğurlu ölkəsi olan İsveçrəni nümunə gətirmək olar. Orada de-mərkəzləşmə (qərar qəbul edilməsi kantonlara və bələdiyyələrə həvalə edilib) hesabına dünyanın ən dayanıqlı iqtisadi və siyasi sistemi yaranıb. Vətəndaşların ölkənin idarəedilməsində birbaşa rolu ən yüksəkdir. İsveçlilər referendumlarda biz toyalra getdiyimiz qədər iştirak edirlər (mən azından mən toylara getdiyim qədər). Online olaraq 100 min səs yığ və istənilən qanunu referenduma çıxar. Məmurların səmərəsiz qanunların qəbul edə bilməməsi, onların daim olaraq nəzarətdə saxlanılması ölkəni bu qədər dayanıqlı edibdir.

Əlavə olaraq, siz tarix boyu baş verən ən sarsıdıcı iqtisadi böhranların məhz mərkəzi idarətmə səhvləri nəticəsində baş verdiyinin şahidi olacaqsınız. SSRİ zamanı mərkəzi planlaşdırma insanları acınacaqlı vəziyyətə qoyması ilə yanaşı, sosialist sisteminin çökməsinə gətirdi (indiki Venesuelaya baxın). ABŞ-da və digər kapitalist ölkələrdə Mərkəzi Bankların (pul siyasətinin mərkəzləşdirilmiş idarə edilməsi) səhvləri nəticəsində baş vermiş iqtisadi böhranları da nümunə gətirmək olar. Kiçik qrup şəxslərin bütün insların həyatına təsir edəcək qərarların qəbul edilməsi sistem dayanıqlılığına neqativ təsir edir.

Məhz yuxarıda qeyd etdiyim səbəblərdən, de-mərkəzləşmiş satınalma sisteminin uzun müddətli perspektivdə daha dayanıqlı olması göz önünə keçir. Bir zavodda baş vermiş səhv ucbatından yubanan materiallara görə neqativ təsir yalnız bu zavoda olacaqdır. Lakin mərkəzdən, 10 zavod üçün sifariş olunan materiallarda, yubanma baş verərsə bütün şirkət çökür.

Mərkəzləşdirilmiş sistemlərin üstünlüklərini saxlamaq üçün, hibrid sistemin təşkil edilməsi də mümkündür. Bu zaman, satınalmalar üzrə qərar qəbulu yerlərdə qalmaq şərti ilə, orada əyləşən satınalma mütəxəssislərini baş ofisə tabe edərək, yarana biləcək neqativ halların qarşısını nisbətən almaq olar. Bu zaman, mərkəzdə qərargah salan satınalma müdiri daha az nəzarətə sahib olacaq, lakin problemlər barədə daha tez xəbər tuta biləcəkdir. İdarəetmənin səmərəli təşkil edilməsində müstəsna rolu məlumat mübadiləsi oynayır. Satınalma müdirinin yerlərdəki qərarlardan nə qədər tez məlumatlı olarsa, bu onun müdaxiləsini daha da asanlaşdıracaq və konsensus hesabına düzgün qərarın qəbul eidlməsi ehtimalını yüksəldəcəkdir.

Onu da yadda saxlayın ki, ideal sistem yoxdur və inkişaf prosesi dinamikdir. Kitablardan nəzəri məlumat alaraq hər bir şirkəti uğura aparmaq olsayadı, müflisləşmiş şirkətlər olmazdı.